Line 45: |
Line 45: |
| | | |
| सूत्रस्थानम् - १. दीर्घञ्जीवितीयोऽध्यायः | | सूत्रस्थानम् - १. दीर्घञ्जीवितीयोऽध्यायः |
| + | |
| अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१|| | | अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१|| |
| | | |
Line 64: |
Line 65: |
| | | |
| दीर्घं जीवितमन्विच्छन्भरद्वाज उपागमत्| | | दीर्घं जीवितमन्विच्छन्भरद्वाज उपागमत्| |
| + | |
| इन्द्रमुग्रतपा बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरम्||३|| | | इन्द्रमुग्रतपा बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरम्||३|| |
| | | |
| dīrghaṁ jīvitamanvicchanbharadvāja upāgamat| | | dīrghaṁ jīvitamanvicchanbharadvāja upāgamat| |
| + | |
| indramugratapā buddhvā śaraṇyamamarēśvaram||3|| | | indramugratapā buddhvā śaraṇyamamarēśvaram||3|| |
| | | |
| dIrghaM jIvitamanvicchanbharadvAja upAgamat| | | dIrghaM jIvitamanvicchanbharadvAja upAgamat| |
| + | |
| indramugratapA buddhvA sharaNyamamareshvaram||3|| | | indramugratapA buddhvA sharaNyamamareshvaram||3|| |
| | | |
Line 75: |
Line 79: |
| | | |
| ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्वेदं प्रजापतिः| | | ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्वेदं प्रजापतिः| |
| + | |
| जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः||४|| | | जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः||४|| |
| | | |
| अश्विभ्यां भगवाञ्छक्रः प्रतिपेदे ह केवलम्| | | अश्विभ्यां भगवाञ्छक्रः प्रतिपेदे ह केवलम्| |
| + | |
| ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत्||५|| | | ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत्||५|| |
| | | |
| brahmaṇā hi yathāprōktamāyurvēdaṁ prajāpatiḥ| | | brahmaṇā hi yathāprōktamāyurvēdaṁ prajāpatiḥ| |
| + | |
| jagrāha nikhilēnādāvaśvinau tu punastataḥ||4|| | | jagrāha nikhilēnādāvaśvinau tu punastataḥ||4|| |
| | | |
| aśvibhyāṁ bhagavāñchakraḥ pratipēdē ha kēvalam| | | aśvibhyāṁ bhagavāñchakraḥ pratipēdē ha kēvalam| |
| + | |
| r̥ṣiprōktō bharadvājastasmācchakramupāgamat||5|| | | r̥ṣiprōktō bharadvājastasmācchakramupāgamat||5|| |
| | | |
| brahmaNA hi yathAproktamAyurvedaM prajApatiH| | | brahmaNA hi yathAproktamAyurvedaM prajApatiH| |
| + | |
| jagrAha nikhilenAdAvashvinau tu punastataH||4|| | | jagrAha nikhilenAdAvashvinau tu punastataH||4|| |
| | | |
| ashvibhyAM bhagavA~jchakraH pratipede ha kevalam| | | ashvibhyAM bhagavA~jchakraH pratipede ha kevalam| |
| + | |
| RuShiprokto bharadvAjastasmAcchakramupAgamat||5|| | | RuShiprokto bharadvAjastasmAcchakramupAgamat||5|| |
| | | |
| At first, Prajapati received [https://en.wikipedia.org/wiki/Ayurveda Ayurveda] in its entirety as recited by Brahma, from whom the Ashwins (received), and from Ashwins lord Indra received it fully. That is why Bharadwaja , as beseeched by the sages, came to Indra.[4-5] | | At first, Prajapati received [https://en.wikipedia.org/wiki/Ayurveda Ayurveda] in its entirety as recited by Brahma, from whom the Ashwins (received), and from Ashwins lord Indra received it fully. That is why Bharadwaja , as beseeched by the sages, came to Indra.[4-5] |
| | | |
− | ====Conference on quest of longevity:==== | + | ====Conference on quest of longevity ==== |
| | | |
| विघ्नभूता यदा रोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम्| | | विघ्नभूता यदा रोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम्| |
| + | |
| तपोपवासाध्ययनब्रह्मचर्यव्रतायुषाम् ||६|| | | तपोपवासाध्ययनब्रह्मचर्यव्रतायुषाम् ||६|| |
| | | |
| तदा भूतेष्वनुक्रोशं पुरस्कृत्य महर्षयः| | | तदा भूतेष्वनुक्रोशं पुरस्कृत्य महर्षयः| |
| + | |
| समेताः पुण्यकर्माणः पार्श्वे हिमवतः शुभे||७|| | | समेताः पुण्यकर्माणः पार्श्वे हिमवतः शुभे||७|| |
| | | |
| vighnabhūtā yadā rōgāḥ prādurbhūtāḥ śarīriṇām| | | vighnabhūtā yadā rōgāḥ prādurbhūtāḥ śarīriṇām| |
| + | |
| tapōpavāsādhyayanabrahmacaryavratāyuṣām ||6|| | | tapōpavāsādhyayanabrahmacaryavratāyuṣām ||6|| |
| | | |
| tadā bhūtēṣvanukrōśaṁ puraskr̥tya maharṣayaḥ| | | tadā bhūtēṣvanukrōśaṁ puraskr̥tya maharṣayaḥ| |
| + | |
| samētāḥ puṇyakarmāṇaḥ pārśvē himavataḥ śubhē||7|| | | samētāḥ puṇyakarmāṇaḥ pārśvē himavataḥ śubhē||7|| |
| | | |
| vighnabhUtA yadA rogAH prAdurbhUtAH sharIriNAm| | | vighnabhUtA yadA rogAH prAdurbhUtAH sharIriNAm| |
| + | |
| tapopavAsAdhyayanabrahmacaryavratAyuShAm ||6|| | | tapopavAsAdhyayanabrahmacaryavratAyuShAm ||6|| |
| | | |
| tadA bhUteShvanukroshaM puraskRutya maharShayaH| | | tadA bhUteShvanukroshaM puraskRutya maharShayaH| |
| + | |
| sametAH puNyakarmANaH pArshve himavataH shubhe||7|| | | sametAH puNyakarmANaH pArshve himavataH shubhe||7|| |
| | | |
Line 117: |
Line 133: |
| | | |
| अङ्गिरा जमदग्निश्च वसिष्ठः कश्यपो भृगुः| | | अङ्गिरा जमदग्निश्च वसिष्ठः कश्यपो भृगुः| |
| + | |
| आत्रेयो गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यो नारदोऽसितः||८|| | | आत्रेयो गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यो नारदोऽसितः||८|| |
| | | |
| अगस्त्यो वामदेवश्च मार्कण्डेयाश्वलायनौ| | | अगस्त्यो वामदेवश्च मार्कण्डेयाश्वलायनौ| |
| + | |
| पारिक्षिर्भिक्षुरात्रेयो भरद्वाजः कपिञ्ज(ष्ठ)लः||९|| | | पारिक्षिर्भिक्षुरात्रेयो भरद्वाजः कपिञ्ज(ष्ठ)लः||९|| |
| | | |
| विश्वामित्राश्मरथ्यौ च भार्गवश्च्यवनोऽभिजित्| | | विश्वामित्राश्मरथ्यौ च भार्गवश्च्यवनोऽभिजित्| |
| + | |
| गार्ग्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ(न्यौ)वार्क्षिर्देवलगालवौ||१०|| | | गार्ग्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ(न्यौ)वार्क्षिर्देवलगालवौ||१०|| |
| | | |
| साङ्कृत्यो बैजवापिश्च कुशिको बादरायणः| | | साङ्कृत्यो बैजवापिश्च कुशिको बादरायणः| |
| + | |
| बडिशः शरलोमा च काप्यकात्यायनावुभौ||११|| | | बडिशः शरलोमा च काप्यकात्यायनावुभौ||११|| |
| | | |
| काङ्कायनः कैकशेयो धौम्यो मारीचकाश्यपौ| | | काङ्कायनः कैकशेयो धौम्यो मारीचकाश्यपौ| |
| + | |
| शर्कराक्षो हिरण्याक्षो लोकाक्षः पैङ्गिरेव च||१२|| | | शर्कराक्षो हिरण्याक्षो लोकाक्षः पैङ्गिरेव च||१२|| |
| | | |
| शौनकः शाकुनेयश्च मैत्रेयो मैमतायनिः| | | शौनकः शाकुनेयश्च मैत्रेयो मैमतायनिः| |
| + | |
| वैखानसा वालखिल्यास्तथा चान्ये महर्षयः||१३|| | | वैखानसा वालखिल्यास्तथा चान्ये महर्षयः||१३|| |
| | | |
| ब्रह्मज्ञानस्य निधयो द(य)मस्य नियमस्य च| | | ब्रह्मज्ञानस्य निधयो द(य)मस्य नियमस्य च| |
| + | |
| तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः||१४|| | | तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः||१४|| |
| | | |
Line 140: |
Line 163: |
| | | |
| aṅgirā jamadagniśca vasiṣṭhaḥ kaśyapō bhr̥guḥ| | | aṅgirā jamadagniśca vasiṣṭhaḥ kaśyapō bhr̥guḥ| |
| + | |
| ātrēyō gautamaḥ sāṅkhyaḥ pulastyō nāradō'sitaḥ||8|| | | ātrēyō gautamaḥ sāṅkhyaḥ pulastyō nāradō'sitaḥ||8|| |
| | | |
| agastyō vāmadēvaśca mārkaṇḍēyāśvalāyanau| | | agastyō vāmadēvaśca mārkaṇḍēyāśvalāyanau| |
| + | |
| pārikṣirbhikṣurātrēyō bharadvājaḥ kapiñja(ṣṭha)laḥ||9|| | | pārikṣirbhikṣurātrēyō bharadvājaḥ kapiñja(ṣṭha)laḥ||9|| |
| | | |
| viśvāmitrāśmarathyau ca bhārgavaścyavanō'bhijit| | | viśvāmitrāśmarathyau ca bhārgavaścyavanō'bhijit| |
| + | |
| gārgyaḥ śāṇḍilyakauṇḍilyau(nyau)vārkṣirdēvalagālavau||10|| | | gārgyaḥ śāṇḍilyakauṇḍilyau(nyau)vārkṣirdēvalagālavau||10|| |
| | | |
| sāṅkr̥tyō baijavāpiśca kuśikō bādarāyaṇaḥ| | | sāṅkr̥tyō baijavāpiśca kuśikō bādarāyaṇaḥ| |
| + | |
| baḍiśaḥ śaralōmā ca kāpyakātyāyanāvubhau||11|| | | baḍiśaḥ śaralōmā ca kāpyakātyāyanāvubhau||11|| |
| | | |
| kāṅkāyanaḥ kaikaśēyō dhaumyō mārīcakāśyapau| | | kāṅkāyanaḥ kaikaśēyō dhaumyō mārīcakāśyapau| |
| + | |
| śarkarākṣō hiraṇyākṣō lōkākṣaḥ paiṅgirēva ca||12|| | | śarkarākṣō hiraṇyākṣō lōkākṣaḥ paiṅgirēva ca||12|| |
| | | |
| śaunakaḥ śākunēyaśca maitrēyō maimatāyaniḥ| | | śaunakaḥ śākunēyaśca maitrēyō maimatāyaniḥ| |
| + | |
| vaikhānasā vālakhilyāstathā cānyē maharṣayaḥ||13|| | | vaikhānasā vālakhilyāstathā cānyē maharṣayaḥ||13|| |
| | | |
| brahmajñānasya nidhayō da(ya)masya niyamasya ca| | | brahmajñānasya nidhayō da(ya)masya niyamasya ca| |
| + | |
| tapasastējasā dīptā hūyamānā ivāgnayaḥ||14|| | | tapasastējasā dīptā hūyamānā ivāgnayaḥ||14|| |
| | | |
Line 163: |
Line 193: |
| | | |
| a~ggirA jamadagnishca vasiShThaH kashyapo bhRuguH| | | a~ggirA jamadagnishca vasiShThaH kashyapo bhRuguH| |
| + | |
| Atreyo gautamaH sA~gkhyaH pulastyo nArado~asitaH||8|| | | Atreyo gautamaH sA~gkhyaH pulastyo nArado~asitaH||8|| |
| | | |
| agastyo vAmadevashca mArkaNDeyAshvalAyanau| | | agastyo vAmadevashca mArkaNDeyAshvalAyanau| |
| + | |
| pArikShirbhikShurAtreyo bharadvAjaH kapi~jja(ShTha)laH||9|| | | pArikShirbhikShurAtreyo bharadvAjaH kapi~jja(ShTha)laH||9|| |
| | | |
| vishvAmitrAshmarathyau ca bhArgavashcyavano~abhijit| | | vishvAmitrAshmarathyau ca bhArgavashcyavano~abhijit| |
| + | |
| gArgyaH shANDilyakauNDilyau(nyau)vArkShirdevalagAlavau||10|| | | gArgyaH shANDilyakauNDilyau(nyau)vArkShirdevalagAlavau||10|| |
| | | |
| sA~gkRutyo baijavApishca kushiko bAdarAyaNaH| | | sA~gkRutyo baijavApishca kushiko bAdarAyaNaH| |
| + | |
| baDishaH sharalomA ca kApyakAtyAyanAvubhau||11|| | | baDishaH sharalomA ca kApyakAtyAyanAvubhau||11|| |
| | | |
| kA~gkAyanaH kaikasheyo dhaumyo mArIcakAshyapau| | | kA~gkAyanaH kaikasheyo dhaumyo mArIcakAshyapau| |
| + | |
| sharkarAkSho hiraNyAkSho lokAkShaH pai~ggireva ca||12|| | | sharkarAkSho hiraNyAkSho lokAkShaH pai~ggireva ca||12|| |
| | | |
| shaunakaH shAkuneyashca maitreyo maimatAyaniH| | | shaunakaH shAkuneyashca maitreyo maimatAyaniH| |
| + | |
| vaikhAnasA vAlakhilyAstathA cAnye maharShayaH||13|| | | vaikhAnasA vAlakhilyAstathA cAnye maharShayaH||13|| |
| | | |
| brahmaj~jAnasya nidhayo da(ya)masya niyamasya ca| | | brahmaj~jAnasya nidhayo da(ya)masya niyamasya ca| |
| + | |
| tapasastejasA dIptA hUyamAnA ivAgnayaH||14|| | | tapasastejasA dIptA hUyamAnA ivAgnayaH||14|| |
| | | |
Line 192: |
Line 229: |
| | | |
| रोगास्तस्यापहर्तारः श्रेयसो जीवितस्य च| | | रोगास्तस्यापहर्तारः श्रेयसो जीवितस्य च| |
| + | |
| प्रादुर्भूतो मनुष्याणामन्तरायो महानयम्||१६|| | | प्रादुर्भूतो मनुष्याणामन्तरायो महानयम्||१६|| |
| | | |
| कः स्यात्तेषां शमोपाय इत्युक्त्वा ध्यानमास्थिताः| | | कः स्यात्तेषां शमोपाय इत्युक्त्वा ध्यानमास्थिताः| |
| + | |
| अथ ते शरणं शक्रं ददृशुर्ध्यानचक्षुषा||१७|| | | अथ ते शरणं शक्रं ददृशुर्ध्यानचक्षुषा||१७|| |
| | | |
Line 202: |
Line 241: |
| | | |
| rōgāstasyāpahartāraḥ śrēyasō jīvitasya ca| | | rōgāstasyāpahartāraḥ śrēyasō jīvitasya ca| |
| + | |
| prādurbhūtō manuṣyāṇāmantarāyō mahānayam||16|| | | prādurbhūtō manuṣyāṇāmantarāyō mahānayam||16|| |
| | | |
| kaḥ syāttēṣāṁ śamōpāya ityuktvā dhyānamāsthitāḥ| | | kaḥ syāttēṣāṁ śamōpāya ityuktvā dhyānamāsthitāḥ| |
| + | |
| atha tē śaraṇaṁ śakraṁ dadr̥śurdhyānacakṣuṣā||17|| | | atha tē śaraṇaṁ śakraṁ dadr̥śurdhyānacakṣuṣā||17|| |
| | | |
Line 212: |
Line 253: |
| | | |
| rogAstasyApahartAraH shreyaso jIvitasya ca| | | rogAstasyApahartAraH shreyaso jIvitasya ca| |
| + | |
| prAdurbhUto manuShyANAmantarAyo mahAnayam||16|| | | prAdurbhUto manuShyANAmantarAyo mahAnayam||16|| |
| | | |
| kaH syAtteShAM shamopAya ityuktvA dhyAnamAsthitAH| | | kaH syAtteShAM shamopAya ityuktvA dhyAnamAsthitAH| |
| + | |
| atha te sharaNaM shakraM dadRushurdhyAnacakShuShA||17|| | | atha te sharaNaM shakraM dadRushurdhyAnacakShuShA||17|| |
| | | |
Line 224: |
Line 267: |
| | | |
| अहमर्थे नियुज्येयमत्रेति प्रथमं वचः| | | अहमर्थे नियुज्येयमत्रेति प्रथमं वचः| |
| + | |
| भरद्वाजोऽब्रवीत्तस्मादृषिभिः स नियोजितः||१९|| | | भरद्वाजोऽब्रवीत्तस्मादृषिभिः स नियोजितः||१९|| |
| | | |
| स शक्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम् | | | स शक्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम् | |
| + | |
| ददर्श बलहन्तारं दीप्यमानमिवानलम्||२०|| | | ददर्श बलहन्तारं दीप्यमानमिवानलम्||२०|| |
| | | |
| सोऽभिगम्य जयाशीर्भिरभिनन्द्य सुरेश्वरम्| | | सोऽभिगम्य जयाशीर्भिरभिनन्द्य सुरेश्वरम्| |
| + | |
| प्रोवाच विनयाद्धीमानृषीणां वाक्यमुत्तमम्||२१|| | | प्रोवाच विनयाद्धीमानृषीणां वाक्यमुत्तमम्||२१|| |
| | | |
| व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः| | | व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः| |
| + | |
| तद्ब्रूहि मे शमोपायं यथावदमरप्रभो||२२|| | | तद्ब्रूहि मे शमोपायं यथावदमरप्रभो||२२|| |
| | | |
| तस्मै प्रोवाच भगवानायुर्वेदं शतक्रतुः| | | तस्मै प्रोवाच भगवानायुर्वेदं शतक्रतुः| |
| + | |
| पदैरल्पैर्मतिं बुद्ध्वा विपुलां परमर्षये||२३|| | | पदैरल्पैर्मतिं बुद्ध्वा विपुलां परमर्षये||२३|| |
| | | |
Line 241: |
Line 289: |
| | | |
| ahamarthē niyujyēyamatrēti prathamaṁ vacaḥ| | | ahamarthē niyujyēyamatrēti prathamaṁ vacaḥ| |
| + | |
| bharadvājō'bravīttasmādr̥ṣibhiḥ sa niyōjitaḥ||19|| | | bharadvājō'bravīttasmādr̥ṣibhiḥ sa niyōjitaḥ||19|| |
| | | |
| sa śakrabhavanaṁ gatvā surarṣigaṇamadhyagam [1] | | | sa śakrabhavanaṁ gatvā surarṣigaṇamadhyagam [1] | |
| + | |
| dadarśa balahantāraṁ dīpyamānamivānalam||20|| | | dadarśa balahantāraṁ dīpyamānamivānalam||20|| |
| | | |
| sō'bhigamya jayāśīrbhirabhinandya surēśvaram| | | sō'bhigamya jayāśīrbhirabhinandya surēśvaram| |
| + | |
| prōvāca vinayāddhīmānr̥ṣīṇāṁ vākyamuttamam||21|| | | prōvāca vinayāddhīmānr̥ṣīṇāṁ vākyamuttamam||21|| |
| | | |
| vyādhayō hi samutpannāḥ sarvaprāṇibhayaṅkarāḥ| | | vyādhayō hi samutpannāḥ sarvaprāṇibhayaṅkarāḥ| |
| + | |
| tadbrūhi mē śamōpāyaṁ yathāvadamaraprabhō||22|| | | tadbrūhi mē śamōpāyaṁ yathāvadamaraprabhō||22|| |
| | | |
| tasmai prōvāca bhagavānāyurvēdaṁ śatakratuḥ| | | tasmai prōvāca bhagavānāyurvēdaṁ śatakratuḥ| |
| + | |
| padairalpairmatiṁ buddhvā vipulāṁ paramarṣayē||23|| | | padairalpairmatiṁ buddhvā vipulāṁ paramarṣayē||23|| |
| | | |
Line 258: |
Line 311: |
| | | |
| ahamarthe niyujyeyamatreti prathamaM vacaH| | | ahamarthe niyujyeyamatreti prathamaM vacaH| |
| + | |
| bharadvAjo~abravIttasmAdRuShibhiH sa niyojitaH||19|| | | bharadvAjo~abravIttasmAdRuShibhiH sa niyojitaH||19|| |
| | | |
| sa shakrabhavanaM gatvA surarShigaNamadhyagam [1] | | | sa shakrabhavanaM gatvA surarShigaNamadhyagam [1] | |
| + | |
| dadarsha balahantAraM [2] dIpyamAnamivAnalam||20|| | | dadarsha balahantAraM [2] dIpyamAnamivAnalam||20|| |
| | | |
| so~abhigamya [3] jayAshIrbhirabhinandya sureshvaram| | | so~abhigamya [3] jayAshIrbhirabhinandya sureshvaram| |
| + | |
| provAca vinayAddhImAnRuShINAM [4] vAkyamuttamam||21|| | | provAca vinayAddhImAnRuShINAM [4] vAkyamuttamam||21|| |
| | | |
| vyAdhayo hi samutpannAH sarvaprANibhaya~gkarAH| | | vyAdhayo hi samutpannAH sarvaprANibhaya~gkarAH| |
| + | |
| tadbrUhi me shamopAyaM yathAvadamaraprabho||22|| | | tadbrUhi me shamopAyaM yathAvadamaraprabho||22|| |
| | | |
| tasmai provAca bhagavAnAyurvedaM shatakratuH| | | tasmai provAca bhagavAnAyurvedaM shatakratuH| |
| + | |
| padairalpairmatiM buddhvA vipulAM paramarShaye||23|| | | padairalpairmatiM buddhvA vipulAM paramarShaye||23|| |
| | | |
Line 277: |
Line 335: |
| | | |
| हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम्| | | हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम्| |
| + | |
| त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः||२४|| | | त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः||२४|| |
| | | |
| hētuliṅgauṣadhajñānaṁ svasthāturaparāyaṇam| | | hētuliṅgauṣadhajñānaṁ svasthāturaparāyaṇam| |
| + | |
| trisūtraṁ śāśvataṁ puṇyaṁ bubudhē yaṁ pitāmahaḥ||24|| | | trisūtraṁ śāśvataṁ puṇyaṁ bubudhē yaṁ pitāmahaḥ||24|| |
| | | |
| hetuli~ggauShadhaj~jAnaM svasthAturaparAyaNam| | | hetuli~ggauShadhaj~jAnaM svasthAturaparAyaNam| |
| + | |
| trisUtraM shAshvataM puNyaM bubudhe yaM pitAmahaH||24|| | | trisUtraM shAshvataM puNyaM bubudhe yaM pitAmahaH||24|| |
| | | |
Line 288: |
Line 349: |
| | | |
| सोऽनन्तपारं त्रिस्कन्धमायुर्वेदं महामतिः| | | सोऽनन्तपारं त्रिस्कन्धमायुर्वेदं महामतिः| |
| + | |
| यथावदचिरात् सर्वं बुबुधे तन्मना मुनिः||२५|| | | यथावदचिरात् सर्वं बुबुधे तन्मना मुनिः||२५|| |
| | | |
| तेनायुरमितं लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम्| | | तेनायुरमितं लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम्| |
| + | |
| ऋषिभ्योऽनधिकं तच्च शशंसानवशेषयन्||२६|| | | ऋषिभ्योऽनधिकं तच्च शशंसानवशेषयन्||२६|| |
| | | |
| sō'nantapāraṁ triskandhamāyurvēdaṁ mahāmatiḥ| | | sō'nantapāraṁ triskandhamāyurvēdaṁ mahāmatiḥ| |
| + | |
| yathāvadacirāt sarvaṁ bubudhē tanmanā muniḥ||25|| | | yathāvadacirāt sarvaṁ bubudhē tanmanā muniḥ||25|| |
| | | |
| tēnāyuramitaṁ lēbhē bharadvājaḥ sukhānvitam| | | tēnāyuramitaṁ lēbhē bharadvājaḥ sukhānvitam| |
| + | |
| r̥ṣibhyō'nadhikaṁ tacca śaśaṁsānavaśēṣayan||26|| | | r̥ṣibhyō'nadhikaṁ tacca śaśaṁsānavaśēṣayan||26|| |
| | | |
| so~anantapAraM triskandhamAyurvedaM mahAmatiH| | | so~anantapAraM triskandhamAyurvedaM mahAmatiH| |
| + | |
| yathAvadacirAt sarvaM bubudhe tanmanA muniH||25|| | | yathAvadacirAt sarvaM bubudhe tanmanA muniH||25|| |
| | | |
| tenAyuramitaM lebhe bharadvAjaH sukhAnvitam| | | tenAyuramitaM lebhe bharadvAjaH sukhAnvitam| |
| + | |
| RuShibhyo~anadhikaM tacca shashaMsAnavasheShayan||26|| | | RuShibhyo~anadhikaM tacca shashaMsAnavasheShayan||26|| |
| | | |
Line 310: |
Line 377: |
| | | |
| ऋषयश्च भरद्वाजाज्जगृहुस्तं प्रजाहितम्| | | ऋषयश्च भरद्वाजाज्जगृहुस्तं प्रजाहितम्| |
| + | |
| दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो वेदं वर्धनमायुषः||२७|| | | दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो वेदं वर्धनमायुषः||२७|| |
| | | |
| महर्षयस्ते ददृशुर्यथावज्ज्ञानचक्षुषा| | | महर्षयस्ते ददृशुर्यथावज्ज्ञानचक्षुषा| |
| + | |
| सामान्यं च विशेषं च गुणान् द्रव्याणि कर्म च||२८|| | | सामान्यं च विशेषं च गुणान् द्रव्याणि कर्म च||२८|| |
| | | |
| समवायं च तज्ज्ञात्वा तन्त्रोक्तं विधिमास्थिताः| | | समवायं च तज्ज्ञात्वा तन्त्रोक्तं विधिमास्थिताः| |
| + | |
| लेभिरे परमं शर्म जीवितं चाप्यनित्वरम् ||२९|| | | लेभिरे परमं शर्म जीवितं चाप्यनित्वरम् ||२९|| |
| | | |
| r̥ṣayaśca bharadvājājjagr̥hustaṁ prajāhitam| | | r̥ṣayaśca bharadvājājjagr̥hustaṁ prajāhitam| |
| + | |
| dīrghamāyuścikīrṣantō vēdaṁ vardhanamāyuṣaḥ||27|| | | dīrghamāyuścikīrṣantō vēdaṁ vardhanamāyuṣaḥ||27|| |
| | | |
| maharṣayastē dadr̥śuryathāvajjñānacakṣuṣā| | | maharṣayastē dadr̥śuryathāvajjñānacakṣuṣā| |
| + | |
| sāmānyaṁ ca viśēṣaṁ ca guṇān dravyāṇi karma ca||28|| | | sāmānyaṁ ca viśēṣaṁ ca guṇān dravyāṇi karma ca||28|| |
| | | |
| samavāyaṁ ca tajjñātvā tantrōktaṁ vidhimāsthitāḥ| | | samavāyaṁ ca tajjñātvā tantrōktaṁ vidhimāsthitāḥ| |
| + | |
| lēbhirē paramaṁ śarma jīvitaṁ cāpyanitvaram ||29|| | | lēbhirē paramaṁ śarma jīvitaṁ cāpyanitvaram ||29|| |
| | | |
| RuShayashca bharadvAjAjjagRuhustaM prajAhitam| | | RuShayashca bharadvAjAjjagRuhustaM prajAhitam| |
| + | |
| dIrghamAyushcikIrShanto vedaM vardhanamAyuShaH||27|| | | dIrghamAyushcikIrShanto vedaM vardhanamAyuShaH||27|| |
| | | |
− | maharShayaste dadRushuryathAvajj~jAnacakShuShA| | + | maharShayaste dadRushuryathAvajj~jAnacakShuShA| |
| + | |
| sAmAnyaM ca visheShaM ca guNAn dravyANi karma ca||28|| | | sAmAnyaM ca visheShaM ca guNAn dravyANi karma ca||28|| |
| | | |
| samavAyaM ca tajj~jAtvA tantroktaM vidhimAsthitAH| | | samavAyaM ca tajj~jAtvA tantroktaM vidhimAsthitAH| |
| + | |
| lebhire paramaM sharma jIvitaM cApyanitvaram ||29|| | | lebhire paramaM sharma jIvitaM cApyanitvaram ||29|| |
| | | |
Line 341: |
Line 417: |
| | | |
| अथ मैत्रीपरः पुण्यमायुर्वेदं पुनर्वसुः| | | अथ मैत्रीपरः पुण्यमायुर्वेदं पुनर्वसुः| |
| + | |
| शिष्येभ्यो दत्तवान् षड्भ्यः सर्वभूतानुकम्पया||३०|| | | शिष्येभ्यो दत्तवान् षड्भ्यः सर्वभूतानुकम्पया||३०|| |
| | | |
| अग्निवेशश्च भेल(ड)श्च जतूकर्णः पराशरः| | | अग्निवेशश्च भेल(ड)श्च जतूकर्णः पराशरः| |
| + | |
| हारीतः क्षारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुनेर्वचः||३१|| | | हारीतः क्षारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुनेर्वचः||३१|| |
| | | |
| atha maitrīparaḥ puṇyamāyurvēdaṁ punarvasuḥ| | | atha maitrīparaḥ puṇyamāyurvēdaṁ punarvasuḥ| |
| + | |
| śiṣyēbhyō dattavān ṣaḍbhyaḥ sarvabhūtānukampayā||30|| | | śiṣyēbhyō dattavān ṣaḍbhyaḥ sarvabhūtānukampayā||30|| |
| | | |
| agnivēśaśca bhēla(ḍa)śca jatūkarṇaḥ parāśaraḥ| | | agnivēśaśca bhēla(ḍa)śca jatūkarṇaḥ parāśaraḥ| |
| + | |
| hārītaḥ kṣārapāṇiśca jagr̥hustanmunērvacaḥ||31| | | hārītaḥ kṣārapāṇiśca jagr̥hustanmunērvacaḥ||31| |
| | | |
| atha maitrIparaH puNyamAyurvedaM punarvasuH| | | atha maitrIparaH puNyamAyurvedaM punarvasuH| |
| + | |
| shiShyebhyo dattavAn ShaDbhyaH sarvabhUtAnukampayA||30|| | | shiShyebhyo dattavAn ShaDbhyaH sarvabhUtAnukampayA||30|| |
| | | |
| agniveshashca bhela(Da)shca jatUkarNaH parAsharaH| | | agniveshashca bhela(Da)shca jatUkarNaH parAsharaH| |
| + | |
| hArItaH kShArapANishca jagRuhustanmunervacaH||31|| | | hArItaH kShArapANishca jagRuhustanmunervacaH||31|| |
| | | |
Line 363: |
Line 445: |
| | | |
| बुद्धेर्विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तरं मुनेः| | | बुद्धेर्विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तरं मुनेः| |
| + | |
| तन्त्रस्य कर्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत्||३२|| | | तन्त्रस्य कर्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत्||३२|| |
| | | |
| अथ भेलादयश्चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च| | | अथ भेलादयश्चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च| |
| + | |
| श्रावयामासुरात्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः||३३|| | | श्रावयामासुरात्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः||३३|| |
| | | |
| श्रुत्वा सूत्रणमर्थानामृषयः पुण्यकर्मणाम्| | | श्रुत्वा सूत्रणमर्थानामृषयः पुण्यकर्मणाम्| |
| + | |
| यथावत्सूत्रितमिति प्रहृष्टास्तेऽनुमेनिरे||३४|| | | यथावत्सूत्रितमिति प्रहृष्टास्तेऽनुमेनिरे||३४|| |
| | | |
| सर्व एवास्तुवंस्तांश्च सर्वभूतहितैषिणः| | | सर्व एवास्तुवंस्तांश्च सर्वभूतहितैषिणः| |
| + | |
| साधु [१] भूतेष्वनुक्रोश इत्युच्चैरब्रुवन् समम्||३५|| | | साधु [१] भूतेष्वनुक्रोश इत्युच्चैरब्रुवन् समम्||३५|| |
| | | |
| तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः| | | तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः| |
| + | |
| सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम्||३६|| | | सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम्||३६|| |
| | | |
| अहो साध्विति निर्घोषो लोकांस्त्रीनन्ववा(ना)दयत्| | | अहो साध्विति निर्घोषो लोकांस्त्रीनन्ववा(ना)दयत्| |
| + | |
| नभसि स्निग्धगम्भीरो हर्षाद्भूतैरुदीरितः||३७|| | | नभसि स्निग्धगम्भीरो हर्षाद्भूतैरुदीरितः||३७|| |
| | | |
| शिवो वायुर्ववौ सर्वा भाभिरुन्मीलिता दिशः| | | शिवो वायुर्ववौ सर्वा भाभिरुन्मीलिता दिशः| |
| + | |
| निपेतुः सजलाश्चैव दिव्याः कुसुमवृष्टयः||३८|| | | निपेतुः सजलाश्चैव दिव्याः कुसुमवृष्टयः||३८|| |
| | | |
| अथाग्निवेशप्रमुखान् विविशुर्ज्ञानदेवताः| | | अथाग्निवेशप्रमुखान् विविशुर्ज्ञानदेवताः| |
| + | |
| बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिर्मेधा धृतिः कीर्तिः क्षमा दया||३९|| | | बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिर्मेधा धृतिः कीर्तिः क्षमा दया||३९|| |
| | | |
| तानि चानुमतान्येषां तन्त्राणि परमर्षिभिः| | | तानि चानुमतान्येषां तन्त्राणि परमर्षिभिः| |
| + | |
| भ(भा)वाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे||४०|| | | भ(भा)वाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे||४०|| |
| | | |
| buddhērviśēṣastatrāsīnnōpadēśāntaraṁ munēḥ| | | buddhērviśēṣastatrāsīnnōpadēśāntaraṁ munēḥ| |
| + | |
| tantrasya kartā prathamamagnivēśō yatō'bhavat||32|| | | tantrasya kartā prathamamagnivēśō yatō'bhavat||32|| |
| | | |
| atha bhēlādayaścakruḥ svaṁ svaṁ tantraṁ kr̥tāni ca| | | atha bhēlādayaścakruḥ svaṁ svaṁ tantraṁ kr̥tāni ca| |
| + | |
| śrāvayāmāsurātrēyaṁ sarṣisaṅghaṁ sumēdhasaḥ||33|| | | śrāvayāmāsurātrēyaṁ sarṣisaṅghaṁ sumēdhasaḥ||33|| |
| | | |
| śrutvā sūtraṇamarthānāmr̥ṣayaḥ puṇyakarmaṇām| | | śrutvā sūtraṇamarthānāmr̥ṣayaḥ puṇyakarmaṇām| |
| + | |
| yathāvatsūtritamiti prahr̥ṣṭāstē'numēnirē||34|| | | yathāvatsūtritamiti prahr̥ṣṭāstē'numēnirē||34|| |
| | | |
| sarva ēvāstuvaṁstāṁśca sarvabhūtahitaiṣiṇaḥ| | | sarva ēvāstuvaṁstāṁśca sarvabhūtahitaiṣiṇaḥ| |
| + | |
| sādhu [1] bhūtēṣvanukrōśa ityuccairabruvan samam||35|| | | sādhu [1] bhūtēṣvanukrōśa ityuccairabruvan samam||35|| |
| | | |
| taṁ puṇyaṁ śuśruvuḥ śabdaṁ divi dēvarṣayaḥ sthitāḥ| | | taṁ puṇyaṁ śuśruvuḥ śabdaṁ divi dēvarṣayaḥ sthitāḥ| |
| + | |
| sāmarāḥ paramarṣīṇāṁ śrutvā mumudirē param||36|| | | sāmarāḥ paramarṣīṇāṁ śrutvā mumudirē param||36|| |
| | | |
| ahō sādhviti nirghōṣō lōkāṁstrīnanvavā(nā)dayat| | | ahō sādhviti nirghōṣō lōkāṁstrīnanvavā(nā)dayat| |
| + | |
| nabhasi snigdhagambhīrō harṣādbhūtairudīritaḥ||37|| | | nabhasi snigdhagambhīrō harṣādbhūtairudīritaḥ||37|| |
| | | |
| śivō vāyurvavau sarvā bhābhirunmīlitā diśaḥ| | | śivō vāyurvavau sarvā bhābhirunmīlitā diśaḥ| |
| + | |
| nipētuḥ sajalāścaiva divyāḥ kusumavr̥ṣṭayaḥ||38|| | | nipētuḥ sajalāścaiva divyāḥ kusumavr̥ṣṭayaḥ||38|| |
| | | |
| athāgnivēśapramukhān viviśurjñānadēvatāḥ| | | athāgnivēśapramukhān viviśurjñānadēvatāḥ| |
| + | |
| buddhiḥ siddhiḥ smr̥tirmēdhā dhr̥tiḥ kīrtiḥ kṣamā dayā||39|| | | buddhiḥ siddhiḥ smr̥tirmēdhā dhr̥tiḥ kīrtiḥ kṣamā dayā||39|| |
| | | |
| tāni cānumatānyēṣāṁ tantrāṇi paramarṣibhiḥ| | | tāni cānumatānyēṣāṁ tantrāṇi paramarṣibhiḥ| |
| + | |
| bha(bhā)vāya bhūtasaṅghānāṁ pratiṣṭhāṁ bhuvi lēbhirē||40|| | | bha(bhā)vāya bhūtasaṅghānāṁ pratiṣṭhāṁ bhuvi lēbhirē||40|| |
| | | |
| buddhervisheShastatrAsInnopadeshAntaraM muneH| | | buddhervisheShastatrAsInnopadeshAntaraM muneH| |
| + | |
| tantrasya kartA prathamamagnivesho yato~abhavat||32|| | | tantrasya kartA prathamamagnivesho yato~abhavat||32|| |
| | | |
| atha bhelAdayashcakruH svaM svaM tantraM kRutAni ca| | | atha bhelAdayashcakruH svaM svaM tantraM kRutAni ca| |
| + | |
| shrAvayAmAsurAtreyaM sarShisa~gghaM sumedhasaH||33|| | | shrAvayAmAsurAtreyaM sarShisa~gghaM sumedhasaH||33|| |
| | | |
| shrutvA sUtraNamarthAnAmRuShayaH puNyakarmaNAm| | | shrutvA sUtraNamarthAnAmRuShayaH puNyakarmaNAm| |
| + | |
| yathAvatsUtritamiti prahRuShTAste~anumenire||34|| | | yathAvatsUtritamiti prahRuShTAste~anumenire||34|| |
| | | |
| sarva evAstuvaMstAMshca sarvabhUtahitaiShiNaH| | | sarva evAstuvaMstAMshca sarvabhUtahitaiShiNaH| |
| + | |
| sAdhu [1] bhUteShvanukrosha ityuccairabruvan samam||35|| | | sAdhu [1] bhUteShvanukrosha ityuccairabruvan samam||35|| |
| | | |
| taM puNyaM shushruvuH shabdaM divi devarShayaH sthitAH| | | taM puNyaM shushruvuH shabdaM divi devarShayaH sthitAH| |
| + | |
| sAmarAH paramarShINAM shrutvA mumudire param||36|| | | sAmarAH paramarShINAM shrutvA mumudire param||36|| |
| | | |
| aho sAdhviti nirghoSho lokAMstrInanvavA(nA)dayat| | | aho sAdhviti nirghoSho lokAMstrInanvavA(nA)dayat| |
| + | |
| nabhasi snigdhagambhIro harShAdbhUtairudIritaH||37|| | | nabhasi snigdhagambhIro harShAdbhUtairudIritaH||37|| |
| | | |
| shivo vAyurvavau sarvA bhAbhirunmIlitA dishaH| | | shivo vAyurvavau sarvA bhAbhirunmIlitA dishaH| |
| + | |
| nipetuH sajalAshcaiva divyAH kusumavRuShTayaH||38|| | | nipetuH sajalAshcaiva divyAH kusumavRuShTayaH||38|| |
| | | |
| athAgniveshapramukhAn vivishurj~jAnadevatAH| | | athAgniveshapramukhAn vivishurj~jAnadevatAH| |
| + | |
| buddhiH siddhiH smRutirmedhA dhRutiH kIrtiH kShamA dayA||39|| | | buddhiH siddhiH smRutirmedhA dhRutiH kIrtiH kShamA dayA||39|| |
| | | |
| tAni cAnumatAnyeShAM tantrANi paramarShibhiH| | | tAni cAnumatAnyeShAM tantrANi paramarShibhiH| |
| + | |
| bha(bhA)vAya bhUtasa~gghAnAM pratiShThAM bhuvi lebhire||40|| | | bha(bhA)vAya bhUtasa~gghAnAM pratiShThAM bhuvi lebhire||40|| |
| | | |
Line 448: |
Line 557: |
| | | |
| हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्| | | हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्| |
| + | |
| मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते||४१|| | | मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते||४१|| |
| | | |
| hitāhitaṁ sukhaṁ duḥkhamāyustasya hitāhitam| | | hitāhitaṁ sukhaṁ duḥkhamāyustasya hitāhitam| |
| + | |
| mānaṁ ca tacca yatrōktamāyurvēdaḥ sa ucyatē||41|| | | mānaṁ ca tacca yatrōktamāyurvēdaḥ sa ucyatē||41|| |
| | | |
| hitAhitaM sukhaM duHkhamAyustasya hitAhitam| | | hitAhitaM sukhaM duHkhamAyustasya hitAhitam| |
| + | |
| mAnaM ca tacca yatroktamAyurvedaH sa ucyate||41|| | | mAnaM ca tacca yatroktamAyurvedaH sa ucyate||41|| |
| | | |
Line 461: |
Line 573: |
| | | |
| शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगो धारि जीवितम्| | | शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगो धारि जीवितम्| |
| + | |
| नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्यायैरायुरुच्यते||४२|| | | नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्यायैरायुरुच्यते||४२|| |
| | | |
| śarīrēndriyasattvātmasaṁyōgō dhāri jīvitam| | | śarīrēndriyasattvātmasaṁyōgō dhāri jīvitam| |
| + | |
| nityagaścānubandhaśca paryāyairāyurucyatē||42|| | | nityagaścānubandhaśca paryāyairāyurucyatē||42|| |
| | | |
| sharIrendriyasattvAtmasaMyogo dhAri jIvitam| | | sharIrendriyasattvAtmasaMyogo dhAri jIvitam| |
| + | |
| nityagashcAnubandhashca paryAyairAyurucyate||42|| | | nityagashcAnubandhashca paryAyairAyurucyate||42|| |
| | | |
Line 474: |
Line 589: |
| | | |
| तस्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः| | | तस्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः| |
| + | |
| वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयोर्हितम् ||४३|| | | वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयोर्हितम् ||४३|| |
| | | |
| tasyāyuṣaḥ puṇyatamō vēdō vēdavidāṁ mataḥ| | | tasyāyuṣaḥ puṇyatamō vēdō vēdavidāṁ mataḥ| |
| + | |
| vakṣyatē yanmanuṣyāṇāṁ lōkayōrubhayōrhitam ||43|| | | vakṣyatē yanmanuṣyāṇāṁ lōkayōrubhayōrhitam ||43|| |
| | | |
| tasyAyuShaH puNyatamo vedo vedavidAM mataH| | | tasyAyuShaH puNyatamo vedo vedavidAM mataH| |
| + | |
| vakShyate yanmanuShyANAM lokayorubhayorhitam ||43|| | | vakShyate yanmanuShyANAM lokayorubhayorhitam ||43|| |
| | | |
Line 487: |
Line 605: |
| | | |
| सर्वदा सर्वभावानां सामान्यं वृद्धिकारणम्| | | सर्वदा सर्वभावानां सामान्यं वृद्धिकारणम्| |
| + | |
| ह्रासहेतुर्विशेषश्च, प्रवृत्तिरुभयस्य तु||४४|| | | ह्रासहेतुर्विशेषश्च, प्रवृत्तिरुभयस्य तु||४४|| |
| | | |
| sarvadā sarvabhāvānāṁ sāmānyaṁ vr̥ddhikāraṇam| | | sarvadā sarvabhāvānāṁ sāmānyaṁ vr̥ddhikāraṇam| |
| + | |
| hrāsahēturviśēṣaśca, pravr̥ttirubhayasya tu||44|| | | hrāsahēturviśēṣaśca, pravr̥ttirubhayasya tu||44|| |
| | | |
| sarvadA sarvabhAvAnAM sAmAnyaM vRuddhikAraNam| | | sarvadA sarvabhAvAnAM sAmAnyaM vRuddhikAraNam| |
| + | |
| hrAsaheturvisheShashca, pravRuttirubhayasya tu||44|| | | hrAsaheturvisheShashca, pravRuttirubhayasya tu||44|| |
| | | |
Line 498: |
Line 619: |
| | | |
| सामान्यमेकत्वकरं, विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्| | | सामान्यमेकत्वकरं, विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्| |
| + | |
| तुल्यार्थता हि सामान्यं, विशेषस्तु विपर्ययः||४५|| | | तुल्यार्थता हि सामान्यं, विशेषस्तु विपर्ययः||४५|| |
| | | |
| sāmānyamēkatvakaraṁ, viśēṣastu pr̥thaktvakr̥t| | | sāmānyamēkatvakaraṁ, viśēṣastu pr̥thaktvakr̥t| |
| + | |
| tulyārthatā hi sāmānyaṁ, viśēṣastu viparyayaḥ||45|| | | tulyārthatā hi sāmānyaṁ, viśēṣastu viparyayaḥ||45|| |
| | | |
| sAmAnyamekatvakaraM, visheShastu pRuthaktvakRut| | | sAmAnyamekatvakaraM, visheShastu pRuthaktvakRut| |
| + | |
| tulyArthatA hi sAmAnyaM, visheShastu viparyayaH||45|| | | tulyArthatA hi sAmAnyaM, visheShastu viparyayaH||45|| |
| | | |
Line 511: |
Line 635: |
| | | |
| सत्त्वमात्मा शरीरं च त्रयमेतत्त्रिदण्डवत्| | | सत्त्वमात्मा शरीरं च त्रयमेतत्त्रिदण्डवत्| |
| + | |
| लोकस्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम्||४६|| | | लोकस्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम्||४६|| |
| + | |
| स पुमांश्चेतनं तच्च तच्चाधिकरणं स्मृतम्| | | स पुमांश्चेतनं तच्च तच्चाधिकरणं स्मृतम्| |
| + | |
| वेदस्यास्य, तदर्थं हि वेदोऽयं सम्प्रकाशितः||४७|| | | वेदस्यास्य, तदर्थं हि वेदोऽयं सम्प्रकाशितः||४७|| |
| | | |
| sattvamātmā śarīraṁ ca trayamētattridaṇḍavat| | | sattvamātmā śarīraṁ ca trayamētattridaṇḍavat| |
| + | |
| lōkastiṣṭhati saṁyōgāttatra sarvaṁ pratiṣṭhitam||46|| | | lōkastiṣṭhati saṁyōgāttatra sarvaṁ pratiṣṭhitam||46|| |
| | | |
| sa pumāṁścētanaṁ tacca taccādhikaraṇaṁ smr̥tam| | | sa pumāṁścētanaṁ tacca taccādhikaraṇaṁ smr̥tam| |
| + | |
| vēdasyāsya, tadarthaṁ hi vēdō'yaṁ samprakāśitaḥ||47|| | | vēdasyāsya, tadarthaṁ hi vēdō'yaṁ samprakāśitaḥ||47|| |
| | | |
| sattvamAtmA sharIraM ca trayametattridaNDavat| | | sattvamAtmA sharIraM ca trayametattridaNDavat| |
| + | |
| lokastiShThati saMyogAttatra sarvaM pratiShThitam||46|| | | lokastiShThati saMyogAttatra sarvaM pratiShThitam||46|| |
| | | |
| sa pumAMshcetanaM tacca taccAdhikaraNaM smRutam| | | sa pumAMshcetanaM tacca taccAdhikaraNaM smRutam| |
| + | |
| vedasyAsya, tadarthaM hi vedo~ayaM samprakAshitaH||47|| | | vedasyAsya, tadarthaM hi vedo~ayaM samprakAshitaH||47|| |
| | | |
Line 532: |
Line 663: |
| | | |
| खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसङ्ग्रहः| | | खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसङ्ग्रहः| |
| + | |
| सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं, निरिन्द्रियमचेतनम्||४८|| | | सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं, निरिन्द्रियमचेतनम्||४८|| |
| | | |
| khādīnyātmā manaḥ kālō diśaśca dravyasaṅgrahaḥ| | | khādīnyātmā manaḥ kālō diśaśca dravyasaṅgrahaḥ| |
| + | |
| sēndriyaṁ cētanaṁ dravyaṁ, nirindriyamacētanam||48|| | | sēndriyaṁ cētanaṁ dravyaṁ, nirindriyamacētanam||48|| |
| | | |
| khAdInyAtmA manaH kAlo dishashca dravyasa~ggrahaH| | | khAdInyAtmA manaH kAlo dishashca dravyasa~ggrahaH| |
| + | |
| sendriyaM cetanaM dravyaM, nirindriyamacetanam||48|| | | sendriyaM cetanaM dravyaM, nirindriyamacetanam||48|| |
| | | |
Line 545: |
Line 679: |
| | | |
| सार्था गुर्वादयो बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः| | | सार्था गुर्वादयो बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः| |
| + | |
| गुणाः प्रोक्ताः . प्रयत्नादि कर्म चेष्टितमुच्यते||४९|| | | गुणाः प्रोक्ताः . प्रयत्नादि कर्म चेष्टितमुच्यते||४९|| |
| | | |
| sārthā gurvādayō buddhiḥ prayatnāntāḥ parādayaḥ| | | sārthā gurvādayō buddhiḥ prayatnāntāḥ parādayaḥ| |
| + | |
| guṇāḥ prōktāḥ prayatnādi karma cēṣṭitamucyatē||49|| | | guṇāḥ prōktāḥ prayatnādi karma cēṣṭitamucyatē||49|| |
| | | |
| sArthA gurvAdayo buddhiH prayatnAntAH parAdayaH| | | sArthA gurvAdayo buddhiH prayatnAntAH parAdayaH| |
| + | |
| guNAH proktAH prayatnAdi karma ceShTitamucyate||49|| | | guNAH proktAH prayatnAdi karma ceShTitamucyate||49|| |
| | | |
Line 558: |
Line 695: |
| | | |
| समवायोऽपृथग्भावो भूम्यादीनां गुणैर्मतः| | | समवायोऽपृथग्भावो भूम्यादीनां गुणैर्मतः| |
| + | |
| स नित्यो यत्र हि द्रव्यं न तत्रानियतो गुणः||५०|| | | स नित्यो यत्र हि द्रव्यं न तत्रानियतो गुणः||५०|| |
| | | |
| samavāyō'pr̥thagbhāvō bhūmyādīnāṁ guṇairmataḥ| | | samavāyō'pr̥thagbhāvō bhūmyādīnāṁ guṇairmataḥ| |
| + | |
| sa nityō yatra hi dravyaṁ na tatrāniyatō guṇaḥ||50|| | | sa nityō yatra hi dravyaṁ na tatrāniyatō guṇaḥ||50|| |
| | | |
| samavAyo~apRuthagbhAvo bhUmyAdInAM guNairmataH| | | samavAyo~apRuthagbhAvo bhUmyAdInAM guNairmataH| |
| + | |
| sa nityo yatra hi dravyaM na tatrAniyato guNaH||50|| | | sa nityo yatra hi dravyaM na tatrAniyato guNaH||50|| |
| | | |
Line 571: |
Line 711: |
| | | |
| यत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत्| | | यत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत्| |
| + | |
| तद्द्रव्यं | | तद्द्रव्यं |
| | | |
| yatrāśritāḥ karmaguṇāḥ kāraṇaṁ samavāyi yat| | | yatrāśritāḥ karmaguṇāḥ kāraṇaṁ samavāyi yat| |
| + | |
| taddravyaṁ ||51|| | | taddravyaṁ ||51|| |
| | | |
| yatrAshritAH karmaguNAH kAraNaM samavAyi yat| | | yatrAshritAH karmaguNAH kAraNaM samavAyi yat| |
| + | |
| taddravyaM ...|51| | | taddravyaM ...|51| |
| | | |
Line 594: |
Line 737: |
| | | |
| संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यमाश्रितम्| | | संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यमाश्रितम्| |
| + | |
| कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म नान्यदपेक्षते||५२|| | | कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म नान्यदपेक्षते||५२|| |
| | | |
− | saṁyōgē ca vibhāgē ca kāraṇaṁ dravyamāśritam| | + | saṁyōgē ca vibhāgē ca kāraṇaṁ dravyamāśritam| |
| + | |
| kartavyasya kriyā karma karma nānyadapēkṣatē||52|| | | kartavyasya kriyā karma karma nānyadapēkṣatē||52|| |
| | | |
| saMyoge ca vibhAge ca kAraNaM dravyamAshritam| | | saMyoge ca vibhAge ca kAraNaM dravyamAshritam| |
| + | |
| kartavyasya kriyA karma karma nAnyadapekShate||52|| | | kartavyasya kriyA karma karma nAnyadapekShate||52|| |
| | | |
Line 607: |
Line 753: |
| | | |
| इत्युक्तं कारणं कार्यं धातुसाम्यमिहोच्यते| | | इत्युक्तं कारणं कार्यं धातुसाम्यमिहोच्यते| |
| + | |
| धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्||५३|| | | धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्||५३|| |
| | | |
| ityuktaṁ kāraṇaṁ kāryaṁ dhātusāmyamihōcyatē| | | ityuktaṁ kāraṇaṁ kāryaṁ dhātusāmyamihōcyatē| |
| + | |
| dhātusāmyakriyā cōktā tantrasyāsya prayōjanam||53|| | | dhātusāmyakriyā cōktā tantrasyāsya prayōjanam||53|| |
| | | |
| ityuktaM kAraNaM kAryaM dhAtusAmyamihocyate| | | ityuktaM kAraNaM kAryaM dhAtusAmyamihocyate| |
| + | |
| dhAtusAmyakriyA coktA tantrasyAsya prayojanam||53|| | | dhAtusAmyakriyA coktA tantrasyAsya prayojanam||53|| |
| | | |
Line 620: |
Line 769: |
| | | |
| कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च| | | कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च| |
| + | |
| द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसङ्ग्रहः||५४|| | | द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसङ्ग्रहः||५४|| |
| | | |
| kālabuddhīndriyārthānāṁ yōgō mithyā na cāti ca| | | kālabuddhīndriyārthānāṁ yōgō mithyā na cāti ca| |
| + | |
| dvayāśrayāṇāṁ vyādhīnāṁ trividhō hētusaṅgrahaḥ||54|| | | dvayāśrayāṇāṁ vyādhīnāṁ trividhō hētusaṅgrahaḥ||54|| |
| | | |
| kAlabuddhIndriyArthAnAM yogo mithyA na cAti ca| | | kAlabuddhIndriyArthAnAM yogo mithyA na cAti ca| |
| + | |
| dvayAshrayANAM vyAdhInAM trividho hetusa~ggrahaH||54|| | | dvayAshrayANAM vyAdhInAM trividho hetusa~ggrahaH||54|| |
| | | |
Line 633: |
Line 785: |
| | | |
| शरीरं सत्त्वसञ्ज्ञं च व्याधीनामाश्रयो मतः| | | शरीरं सत्त्वसञ्ज्ञं च व्याधीनामाश्रयो मतः| |
| + | |
| तथा सुखानां, योगस्तु सुखानां कारणं समः||५५|| | | तथा सुखानां, योगस्तु सुखानां कारणं समः||५५|| |
| | | |
| śarīraṁ sattvasañjñaṁ ca vyādhīnāmāśrayō mataḥ| | | śarīraṁ sattvasañjñaṁ ca vyādhīnāmāśrayō mataḥ| |
| + | |
| tathā sukhānāṁ, yōgastu sukhānāṁ kāraṇaṁ samaḥ||55|| | | tathā sukhānāṁ, yōgastu sukhānāṁ kāraṇaṁ samaḥ||55|| |
| | | |
| sharIraM sattvasa~jj~jaM ca vyAdhInAmAshrayo mataH| | | sharIraM sattvasa~jj~jaM ca vyAdhInAmAshrayo mataH| |
| + | |
| tathA sukhAnAM, yogastu sukhAnAM kAraNaM samaH||55|| | | tathA sukhAnAM, yogastu sukhAnAM kAraNaM samaH||55|| |
| | | |
Line 646: |
Line 801: |
| | | |
| निर्विकारः परस्त्वात्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः| | | निर्विकारः परस्त्वात्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः| |
| + | |
| चैतन्ये कारणं नित्यो द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः||५६|| | | चैतन्ये कारणं नित्यो द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः||५६|| |
| | | |
| nirvikāraḥ parastvātmā sattvabhūtaguṇēndriyaiḥ| | | nirvikāraḥ parastvātmā sattvabhūtaguṇēndriyaiḥ| |
| + | |
| caitanyē kāraṇaṁ nityō draṣṭā paśyati hi kriyāḥ||56|| | | caitanyē kāraṇaṁ nityō draṣṭā paśyati hi kriyāḥ||56|| |
| | | |
| nirvikAraH parastvAtmA sattvabhUtaguNendriyaiH| | | nirvikAraH parastvAtmA sattvabhUtaguNendriyaiH| |
| + | |
| caitanye kAraNaM nityo draShTA pashyati hi kriyAH||56|| | | caitanye kAraNaM nityo draShTA pashyati hi kriyAH||56|| |
| | | |
Line 659: |
Line 817: |
| | | |
| वायुः पित्तं कफश्चोक्तः शारीरो दोषसङ्ग्रहः| | | वायुः पित्तं कफश्चोक्तः शारीरो दोषसङ्ग्रहः| |
| + | |
| मानसः पुनरुद्दिष्टो रजश्च तम एव च||५७|| | | मानसः पुनरुद्दिष्टो रजश्च तम एव च||५७|| |
| | | |
| vāyuḥ pittaṁ kaphaścōktaḥ śārīrō dōṣasaṅgrahaḥ| | | vāyuḥ pittaṁ kaphaścōktaḥ śārīrō dōṣasaṅgrahaḥ| |
| + | |
| mānasaḥ punaruddiṣṭō rajaśca tama ēva ca||57|| | | mānasaḥ punaruddiṣṭō rajaśca tama ēva ca||57|| |
| | | |
| vAyuH pittaM kaphashcoktaH shArIro doShasa~ggrahaH| | | vAyuH pittaM kaphashcoktaH shArIro doShasa~ggrahaH| |
| + | |
| mAnasaH punaruddiShTo rajashca tama eva ca||57|| | | mAnasaH punaruddiShTo rajashca tama eva ca||57|| |
| | | |
Line 672: |
Line 833: |
| | | |
| प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः| | | प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः| |
| + | |
| मानसो ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः||५८|| | | मानसो ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः||५८|| |
| | | |
| praśāmyatyauṣadhaiḥ pūrvō daivayuktivyapāśrayaiḥ| | | praśāmyatyauṣadhaiḥ pūrvō daivayuktivyapāśrayaiḥ| |
| + | |
| mānasō jñānavijñānadhairyasmr̥tisamādhibhiḥ||58|| | | mānasō jñānavijñānadhairyasmr̥tisamādhibhiḥ||58|| |
| | | |
| prashAmyatyauShadhaiH pUrvo daivayuktivyapAshrayaiH| | | prashAmyatyauShadhaiH pUrvo daivayuktivyapAshrayaiH| |
| + | |
| mAnaso j~jAnavij~jAnadhairyasmRutisamAdhibhiH||58|| | | mAnaso j~jAnavij~jAnadhairyasmRutisamAdhibhiH||58|| |
| | | |
Line 685: |
Line 849: |
| | | |
| रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः| | | रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः| |
| + | |
| विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः सम्प्रशाम्यति||५९|| | | विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः सम्प्रशाम्यति||५९|| |
| | | |
| सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णं च द्रवमम्लं सरं कटु| | | सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णं च द्रवमम्लं सरं कटु| |
| + | |
| विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति||६०|| | | विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति||६०|| |
| | | |
| गुरुशीतमृदुस्निग्धमधुरस्थिरपिच्छिलाः| | | गुरुशीतमृदुस्निग्धमधुरस्थिरपिच्छिलाः| |
| + | |
| श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैर्गुणाः||६१|| | | श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैर्गुणाः||६१|| |
| | | |
| rūkṣaḥ śītō laghuḥ sūkṣmaścalō'tha viśadaḥ kharaḥ| | | rūkṣaḥ śītō laghuḥ sūkṣmaścalō'tha viśadaḥ kharaḥ| |
| + | |
| viparītaguṇairdravyairmārutaḥ sampraśāmyati||59|| | | viparītaguṇairdravyairmārutaḥ sampraśāmyati||59|| |
| | | |
| sasnēhamuṣṇaṁ [1] tīkṣṇaṁ ca dravamamlaṁ saraṁ kaṭu| | | sasnēhamuṣṇaṁ [1] tīkṣṇaṁ ca dravamamlaṁ saraṁ kaṭu| |
| + | |
| viparītaguṇaiḥ pittaṁ dravyairāśu praśāmyati||60|| | | viparītaguṇaiḥ pittaṁ dravyairāśu praśāmyati||60|| |
| | | |
| guruśītamr̥dusnigdhamadhurasthirapicchilāḥ| | | guruśītamr̥dusnigdhamadhurasthirapicchilāḥ| |
| + | |
| ślēṣmaṇaḥ praśamaṁ yānti viparītaguṇairguṇāḥ||61|| | | ślēṣmaṇaḥ praśamaṁ yānti viparītaguṇairguṇāḥ||61|| |
| | | |
| rUkShaH shIto laghuH sUkShmashcalo~atha vishadaH kharaH| | | rUkShaH shIto laghuH sUkShmashcalo~atha vishadaH kharaH| |
| + | |
| viparItaguNairdravyairmArutaH samprashAmyati||59|| | | viparItaguNairdravyairmArutaH samprashAmyati||59|| |
| | | |
| sasnehamuShNaM [1] tIkShNaM ca dravamamlaM saraM kaTu| | | sasnehamuShNaM [1] tIkShNaM ca dravamamlaM saraM kaTu| |
| + | |
| viparItaguNaiH pittaM dravyairAshu prashAmyati||60|| | | viparItaguNaiH pittaM dravyairAshu prashAmyati||60|| |
| | | |
| gurushItamRudusnigdhamadhurasthirapicchilAH| | | gurushItamRudusnigdhamadhurasthirapicchilAH| |
| + | |
| shleShmaNaH prashamaM yAnti viparItaguNairguNAH||61|| | | shleShmaNaH prashamaM yAnti viparItaguNairguNAH||61|| |
| | | |
Line 714: |
Line 887: |
| | | |
| विपरीतगुणैर्देशमात्राकालोपपादितैः| | | विपरीतगुणैर्देशमात्राकालोपपादितैः| |
| + | |
| भेषजैर्विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसम्मताः||६२|| | | भेषजैर्विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसम्मताः||६२|| |
| | | |
| साधनं न त्वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते| | | साधनं न त्वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते| |
| + | |
| भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते||६३|| | | भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते||६३|| |
| | | |
| viparītaguṇairdēśamātrākālōpapāditaiḥ| | | viparītaguṇairdēśamātrākālōpapāditaiḥ| |
| + | |
| bhēṣajairvinivartantē vikārāḥ sādhyasammatāḥ||62|| | | bhēṣajairvinivartantē vikārāḥ sādhyasammatāḥ||62|| |
| | | |
| sādhanaṁ na tvasādhyānāṁ vyādhīnāmupadiśyatē| | | sādhanaṁ na tvasādhyānāṁ vyādhīnāmupadiśyatē| |
| + | |
| bhūyaścātō yathādravyaṁ guṇakarmāṇi vakṣyatē||63|| | | bhūyaścātō yathādravyaṁ guṇakarmāṇi vakṣyatē||63|| |
| | | |
| viparItaguNairdeshamAtrAkAlopapAditaiH| | | viparItaguNairdeshamAtrAkAlopapAditaiH| |
| + | |
| bheShajairvinivartante vikArAH sAdhyasammatAH||62|| | | bheShajairvinivartante vikArAH sAdhyasammatAH||62|| |
| | | |
Line 738: |
Line 916: |
| | | |
| रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा| | | रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा| |
| + | |
| निर्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः||६४|| | | निर्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः||६४|| |
| | | |
| rasanārthō rasastasya dravyamāpaḥ kṣitistathā| | | rasanārthō rasastasya dravyamāpaḥ kṣitistathā| |
| + | |
| nirvr̥ttau ca viśēṣē ca pratyayāḥ khādayastrayaḥ||64|| | | nirvr̥ttau ca viśēṣē ca pratyayāḥ khādayastrayaḥ||64|| |
| | | |
| rasanArtho rasastasya dravyamApaH kShitistathA| | | rasanArtho rasastasya dravyamApaH kShitistathA| |
| + | |
| nirvRuttau ca visheShe ca pratyayAH khAdayastrayaH||64|| | | nirvRuttau ca visheShe ca pratyayAH khAdayastrayaH||64|| |
| | | |
Line 749: |
Line 930: |
| | | |
| स्वादुरम्लोऽथ लवणः कटुकस्तिक्त एव च| | | स्वादुरम्लोऽथ लवणः कटुकस्तिक्त एव च| |
| + | |
| कषायश्चेति षट्कोऽयं रसानां सङ्ग्रहः स्मृतः||६५|| | | कषायश्चेति षट्कोऽयं रसानां सङ्ग्रहः स्मृतः||६५|| |
| | | |
| svāduramlō'tha lavaṇaḥ kaṭukastikta ēva ca| | | svāduramlō'tha lavaṇaḥ kaṭukastikta ēva ca| |
| + | |
| kaṣāyaścēti ṣaṭkō'yaṁ rasānāṁ saṅgrahaḥ smr̥taḥ||65|| | | kaṣāyaścēti ṣaṭkō'yaṁ rasānāṁ saṅgrahaḥ smr̥taḥ||65|| |
| | | |
| svAduramlo~atha lavaNaH kaTukastikta eva ca| | | svAduramlo~atha lavaNaH kaTukastikta eva ca| |
| + | |
| kaShAyashceti ShaTko~ayaM rasAnAM sa~ggrahaH smRutaH||65|| | | kaShAyashceti ShaTko~ayaM rasAnAM sa~ggrahaH smRutaH||65|| |
| | | |
Line 760: |
Line 944: |
| | | |
| स्वाद्वम्ललवणा वायुं, कषायस्वादुतिक्तकाः| | | स्वाद्वम्ललवणा वायुं, कषायस्वादुतिक्तकाः| |
| + | |
| जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः||६६|| | | जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः||६६|| |
| | | |
| (कट्वम्ललवणाः पित्तं, स्वाद्वम्ललवणाः कफम्| | | (कट्वम्ललवणाः पित्तं, स्वाद्वम्ललवणाः कफम्| |
| + | |
| कटुतिक्तकषायाश्च कोपयन्ति समीरणम् ||१||) | | कटुतिक्तकषायाश्च कोपयन्ति समीरणम् ||१||) |
| | | |
| svādvamlalavaṇā vāyuṁ, kaṣāyasvādutiktakāḥ| | | svādvamlalavaṇā vāyuṁ, kaṣāyasvādutiktakāḥ| |
| + | |
| jayanti pittaṁ, ślēṣmāṇaṁ kaṣāyakaṭutiktakāḥ||66|| | | jayanti pittaṁ, ślēṣmāṇaṁ kaṣāyakaṭutiktakāḥ||66|| |
| + | |
| (kaṭvamlalavaṇāḥ pittaṁ, svādvamlalavaṇāḥ kapham| | | (kaṭvamlalavaṇāḥ pittaṁ, svādvamlalavaṇāḥ kapham| |
| + | |
| kaṭutiktakaṣāyāśca kōpayanti samīraṇam ||1||)| | | kaṭutiktakaṣāyāśca kōpayanti samīraṇam ||1||)| |
| | | |
| svAdvamlalavaNA vAyuM, kaShAyasvAdutiktakAH| | | svAdvamlalavaNA vAyuM, kaShAyasvAdutiktakAH| |
| + | |
| jayanti pittaM, shleShmANaM kaShAyakaTutiktakAH||66|| | | jayanti pittaM, shleShmANaM kaShAyakaTutiktakAH||66|| |
| + | |
| (kaTvamlalavaNAH pittaM, svAdvamlalavaNAH kapham| | | (kaTvamlalavaNAH pittaM, svAdvamlalavaNAH kapham| |
| + | |
| kaTutiktakaShAyAshca kopayanti samIraNam ||1||) | | kaTutiktakaShAyAshca kopayanti samIraNam ||1||) |
| | | |
Line 780: |
Line 972: |
| | | |
| किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणम्| | | किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणम्| |
| + | |
| स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चित्त्रिविधं द्रव्यमुच्यते||६७|| | | स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चित्त्रिविधं द्रव्यमुच्यते||६७|| |
| | | |
| kiñciddōṣapraśamanaṁ kiñciddhātupradūṣaṇam| | | kiñciddōṣapraśamanaṁ kiñciddhātupradūṣaṇam| |
| + | |
| svasthavr̥ttau mataṁ kiñcittrividhaṁ dravyamucyatē||67|| | | svasthavr̥ttau mataṁ kiñcittrividhaṁ dravyamucyatē||67|| |
| | | |
| ki~jciddoShaprashamanaM ki~jciddhAtupradUShaNam| | | ki~jciddoShaprashamanaM ki~jciddhAtupradUShaNam| |
| + | |
| svasthavRuttau mataM ki~jcittrividhaM dravyamucyate||67|| | | svasthavRuttau mataM ki~jcittrividhaM dravyamucyate||67|| |
| | | |
− | Drug is of three types- (based on ''prabhava'') (1) some (drugs) are pacifiers of doshas, (2) some vitiate dhatus and (3) some are taken as (responsible for) maintaining normal health. [67] | + | Drug is of three types- (based on ''prabhava'') (1) some (drugs) are pacifiers of ''doshas'', (2) some vitiate ''dhatus'' and (3) some are taken as (responsible for) maintaining normal health. [67] |
| | | |
| ====Classification of Matters according to Source ==== | | ====Classification of Matters according to Source ==== |
| | | |
| तत् पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं जङ्गमौद्भिदपार्थिवम् | | | तत् पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं जङ्गमौद्भिदपार्थिवम् | |
| + | |
| मधूनि गोरसाः पित्तं वसा मज्जाऽसृगामिषम्||६८|| | | मधूनि गोरसाः पित्तं वसा मज्जाऽसृगामिषम्||६८|| |
| | | |
| विण्मूत्रचर्मरेतोऽस्थिस्नायुशृङ्गनखाः खुराः| | | विण्मूत्रचर्मरेतोऽस्थिस्नायुशृङ्गनखाः खुराः| |
| + | |
| जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः||६९|| | | जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः||६९|| |
| | | |
| tat punastrividhaṁ prōktaṁ jaṅgamaudbhidapārthivam | | | tat punastrividhaṁ prōktaṁ jaṅgamaudbhidapārthivam | |
| + | |
| madhūni gōrasāḥ pittaṁ vasā majjā'sr̥gāmiṣam||68|| | | madhūni gōrasāḥ pittaṁ vasā majjā'sr̥gāmiṣam||68|| |
| | | |
| viṇmūtracarmarētō'sthisnāyuśr̥ṅganakhāḥ khurāḥ| | | viṇmūtracarmarētō'sthisnāyuśr̥ṅganakhāḥ khurāḥ| |
| + | |
| jaṅgamēbhyaḥ prayujyantē kēśā lōmāni rōcanāḥ||69|| | | jaṅgamēbhyaḥ prayujyantē kēśā lōmāni rōcanāḥ||69|| |
| | | |
| tat punastrividhaM proktaM ja~ggamaudbhidapArthivam | | | tat punastrividhaM proktaM ja~ggamaudbhidapArthivam | |
| + | |
| madhUni gorasAH pittaM vasA majjA~asRugAmiSham||68|| | | madhUni gorasAH pittaM vasA majjA~asRugAmiSham||68|| |
| | | |