Line 36: |
Line 36: |
| | | |
| अथातोऽपामार्गतण्डुलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१|| | | अथातोऽपामार्गतण्डुलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१|| |
| + | |
| इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२|| | | इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२|| |
| | | |
| athātō'pāmārgataṇḍulīyamadhyāyaṁ vyākhyāsyāmaḥ||1|| | | athātō'pāmārgataṇḍulīyamadhyāyaṁ vyākhyāsyāmaḥ||1|| |
| + | |
| iti ha smāha bhagavānātrēyaḥ||2|| | | iti ha smāha bhagavānātrēyaḥ||2|| |
| | | |
| athAto~apAmArgataNDulIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAmaH||1|| | | athAto~apAmArgataNDulIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAmaH||1|| |
| + | |
| iti ha smAha bhagavAnAtreyaH||2|| | | iti ha smAha bhagavAnAtreyaH||2|| |
| | | |
Line 50: |
Line 53: |
| अपामार्गस्य बीजानि पिप्पलीर्मरिचानि च| | | अपामार्गस्य बीजानि पिप्पलीर्मरिचानि च| |
| विडङ्गान्यथ शिग्रूणि सर्षपांस्तुम्बुरूणि च||३|| | | विडङ्गान्यथ शिग्रूणि सर्षपांस्तुम्बुरूणि च||३|| |
| + | |
| अजाजीं चाजगन्धां च पीलून्येलां हरेणुकाम्| | | अजाजीं चाजगन्धां च पीलून्येलां हरेणुकाम्| |
| पृथ्वीकां सुरसां श्वेतां कुठेरकफणिज्झकौ||४|| | | पृथ्वीकां सुरसां श्वेतां कुठेरकफणिज्झकौ||४|| |
| + | |
| शिरीषबीजं लशुनं हरिद्रे लवणद्वयम्| | | शिरीषबीजं लशुनं हरिद्रे लवणद्वयम्| |
| ज्योतिष्मतीं नागरं च दद्याच्छीर्षविरेचने||५|| | | ज्योतिष्मतीं नागरं च दद्याच्छीर्षविरेचने||५|| |
| + | |
| गौरवे शिरसः शूले पीनसेऽर्धावभेदके| | | गौरवे शिरसः शूले पीनसेऽर्धावभेदके| |
| क्रिमिव्याधावपस्मारे घ्राणनाशे प्रमोहके||६|| | | क्रिमिव्याधावपस्मारे घ्राणनाशे प्रमोहके||६|| |
Line 59: |
Line 65: |
| apāmārgasya bījāni pippalīrmaricāni ca| | | apāmārgasya bījāni pippalīrmaricāni ca| |
| viḍaṅgānyatha śigrūṇi sarṣapāṁstumburūṇi ca||3|| | | viḍaṅgānyatha śigrūṇi sarṣapāṁstumburūṇi ca||3|| |
| + | |
| ajājīṁ cājagandhāṁ ca pīlūnyēlāṁ harēṇukām| | | ajājīṁ cājagandhāṁ ca pīlūnyēlāṁ harēṇukām| |
| pr̥thvīkāṁ surasāṁ śvētāṁ kuṭhērakaphaṇijjhakau||4|| | | pr̥thvīkāṁ surasāṁ śvētāṁ kuṭhērakaphaṇijjhakau||4|| |
| + | |
| śirīṣabījaṁ laśunaṁ haridrē lavaṇadvayam| | | śirīṣabījaṁ laśunaṁ haridrē lavaṇadvayam| |
| jyōtiṣmatīṁ nāgaraṁ ca dadyācchīrṣavirēcanē||5|| | | jyōtiṣmatīṁ nāgaraṁ ca dadyācchīrṣavirēcanē||5|| |
| + | |
| gauravē śirasaḥ śūlē pīnasē'rdhāvabhēdakē| | | gauravē śirasaḥ śūlē pīnasē'rdhāvabhēdakē| |
| krimivyādhāvapasmārē ghrāṇanāśē pramōhakē||6|| | | krimivyādhāvapasmārē ghrāṇanāśē pramōhakē||6|| |
Line 68: |
Line 77: |
| apAmArgasya bIjAni pippalIrmaricAni ca| | | apAmArgasya bIjAni pippalIrmaricAni ca| |
| viDa~ggAnyatha shigrUNi sarShapAMstumburUNi ca||3|| | | viDa~ggAnyatha shigrUNi sarShapAMstumburUNi ca||3|| |
| + | |
| ajAjIM cAjagandhAM ca pIlUnyelAM hareNukAm| | | ajAjIM cAjagandhAM ca pIlUnyelAM hareNukAm| |
| pRuthvIkAM surasAM shvetAM kuTherakaphaNijjhakau||4|| | | pRuthvIkAM surasAM shvetAM kuTherakaphaNijjhakau||4|| |
| + | |
| shirIShabIjaM lashunaM haridre lavaNadvayam| | | shirIShabIjaM lashunaM haridre lavaNadvayam| |
| jyotiShmatIM nAgaraM ca dadyAcchIrShavirecane||5|| | | jyotiShmatIM nAgaraM ca dadyAcchIrShavirecane||5|| |
| + | |
| gaurave shirasaH shUle pInase~ardhAvabhedake| | | gaurave shirasaH shUle pInase~ardhAvabhedake| |
| krimivyAdhAvapasmAre ghrANanAshe pramohake||6|| | | krimivyAdhAvapasmAre ghrANanAshe pramohake||6|| |
Line 114: |
Line 126: |
| मदनं मधुकं निम्बं जीमूतं कृतवेधनम्| | | मदनं मधुकं निम्बं जीमूतं कृतवेधनम्| |
| पिप्पलीकुटजेक्ष्वाकूण्येलां धामार्गवाणि च||७|| | | पिप्पलीकुटजेक्ष्वाकूण्येलां धामार्गवाणि च||७|| |
| + | |
| उपस्थिते श्लेष्मपित्ते व्याधावामाशयाश्रये| | | उपस्थिते श्लेष्मपित्ते व्याधावामाशयाश्रये| |
| वमनार्थं प्रयुञ्जीत भिषग्देहमदूषयन्||८|| | | वमनार्थं प्रयुञ्जीत भिषग्देहमदूषयन्||८|| |
| | | |
| madanaṁ madhukaṁ nimbaṁ jīmūtaṁ kr̥tavēdhanam| | | madanaṁ madhukaṁ nimbaṁ jīmūtaṁ kr̥tavēdhanam| |
− | pippalīkuṭajēkṣvākūṇyēlāṁ dhāmārgavāṇi ca||7|| | + | pippalīkuṭajēkṣvākūṇyēlāṁ dhāmārgavāṇi ca||7|| |
| + | |
| upasthitē ślēṣmapittē vyādhāvāmāśayāśrayē| | | upasthitē ślēṣmapittē vyādhāvāmāśayāśrayē| |
| vamanārthaṁ prayuñjīta bhiṣagdēhamadūṣayan||8|| | | vamanārthaṁ prayuñjīta bhiṣagdēhamadūṣayan||8|| |
Line 124: |
Line 138: |
| madanaM madhukaM nimbaM jImUtaM kRutavedhanam| | | madanaM madhukaM nimbaM jImUtaM kRutavedhanam| |
| pippalIkuTajekShvAkUNyelAM dhAmArgavANi ca||7|| | | pippalIkuTajekShvAkUNyelAM dhAmArgavANi ca||7|| |
| + | |
| upasthite shleShmapitte vyAdhAvAmAshayAshraye| | | upasthite shleShmapitte vyAdhAvAmAshayAshraye| |
| vamanArthaM prayu~jjIta bhiShagdehamadUShayan||8|| | | vamanArthaM prayu~jjIta bhiShagdehamadUShayan||8|| |
Line 149: |
Line 164: |
| त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं नीलिनीं सप्तलां वचाम्| | | त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं नीलिनीं सप्तलां वचाम्| |
| कम्पिल्लकं गवाक्षीं च क्षीरिणीमुदकीर्यकाम्||९|| | | कम्पिल्लकं गवाक्षीं च क्षीरिणीमुदकीर्यकाम्||९|| |
| + | |
| पीलून्यारग्वधं द्राक्षां द्रवन्तीं निचुलानि च| | | पीलून्यारग्वधं द्राक्षां द्रवन्तीं निचुलानि च| |
| पक्वाशयगते दोषे विरेकार्थं प्रयोजयेत्||१०|| | | पक्वाशयगते दोषे विरेकार्थं प्रयोजयेत्||१०|| |
Line 154: |
Line 170: |
| trivr̥tāṁ triphalāṁ dantīṁ nīlinīṁ saptalāṁ vacām| | | trivr̥tāṁ triphalāṁ dantīṁ nīlinīṁ saptalāṁ vacām| |
| kampillakaṁ gavākṣīṁ ca kṣīriṇīmudakīryakām||9|| | | kampillakaṁ gavākṣīṁ ca kṣīriṇīmudakīryakām||9|| |
| + | |
| pīlūnyāragvadhaṁ drākṣāṁ dravantīṁ niculāni ca| | | pīlūnyāragvadhaṁ drākṣāṁ dravantīṁ niculāni ca| |
| pakvāśayagatē dōṣē virēkārthaṁ prayōjayēt||10|| | | pakvāśayagatē dōṣē virēkārthaṁ prayōjayēt||10|| |
Line 159: |
Line 176: |
| trivRutAM triphalAM dantIM nIlinIM saptalAM vacAm| | | trivRutAM triphalAM dantIM nIlinIM saptalAM vacAm| |
| kampillakaM gavAkShIM ca kShIriNImudakIryakAm||9|| | | kampillakaM gavAkShIM ca kShIriNImudakIryakAm||9|| |
| + | |
| pIlUnyAragvadhaM drAkShAM dravantIM niculAni ca| | | pIlUnyAragvadhaM drAkShAM dravantIM niculAni ca| |
| pakvAshayagate doShe virekArthaM prayojayet||10|| | | pakvAshayagate doShe virekArthaM prayojayet||10|| |
Line 196: |
Line 214: |
| पाटलां चाग्निमन्थं च बिल्वं श्योनाकमेव च| | | पाटलां चाग्निमन्थं च बिल्वं श्योनाकमेव च| |
| काश्मर्यं शालपर्णीं च पृश्निपर्णीं निदिग्धिकाम्||११|| | | काश्मर्यं शालपर्णीं च पृश्निपर्णीं निदिग्धिकाम्||११|| |
| + | |
| बलां श्वदंष्ट्रां बृहतीमेरण्डं सपुनर्नवम्| | | बलां श्वदंष्ट्रां बृहतीमेरण्डं सपुनर्नवम्| |
| यवान् कुलत्थान् कोलानि गुडूचीं मदनानि च||१२|| | | यवान् कुलत्थान् कोलानि गुडूचीं मदनानि च||१२|| |
| + | |
| पलाशं कत्तृणं चैव स्नेहांश्च लवणानि च| | | पलाशं कत्तृणं चैव स्नेहांश्च लवणानि च| |
| उदावर्ते विबन्धेषु युञ्ज्यादास्थापनेषु च||१३|| | | उदावर्ते विबन्धेषु युञ्ज्यादास्थापनेषु च||१३|| |
| + | |
| अत एवौषधगणात् सङ्कल्प्यमनुवासनम्| | | अत एवौषधगणात् सङ्कल्प्यमनुवासनम्| |
| मारुतघ्नमिति प्रोक्तः सङ्ग्रहः पाञ्चकर्मिकः||१४|| | | मारुतघ्नमिति प्रोक्तः सङ्ग्रहः पाञ्चकर्मिकः||१४|| |
Line 205: |
Line 226: |
| pāṭalāṁ cāgnimanthaṁ ca bilvaṁ śyōnākamēva ca| | | pāṭalāṁ cāgnimanthaṁ ca bilvaṁ śyōnākamēva ca| |
| kāśmaryaṁ śālaparṇīṁ ca pr̥śniparṇīṁ nidigdhikām||11|| | | kāśmaryaṁ śālaparṇīṁ ca pr̥śniparṇīṁ nidigdhikām||11|| |
| + | |
| balāṁ śvadaṁṣṭrāṁ br̥hatīmēraṇḍaṁ sapunarnavam| | | balāṁ śvadaṁṣṭrāṁ br̥hatīmēraṇḍaṁ sapunarnavam| |
| yavān kulatthān kōlāni guḍūcīṁ madanāni ca||12|| | | yavān kulatthān kōlāni guḍūcīṁ madanāni ca||12|| |
| + | |
| palāśaṁ kattr̥ṇaṁ caiva snēhāṁśca lavaṇāni ca| | | palāśaṁ kattr̥ṇaṁ caiva snēhāṁśca lavaṇāni ca| |
| udāvartē vibandhēṣu yuñjyādāsthāpanēṣu ca||13|| | | udāvartē vibandhēṣu yuñjyādāsthāpanēṣu ca||13|| |
| + | |
| ata ēvauṣadhagaṇāt saṅkalpyamanuvāsanam| | | ata ēvauṣadhagaṇāt saṅkalpyamanuvāsanam| |
| mārutaghnamiti prōktaḥ saṅgrahaḥ pāñcakarmikaḥ||14|| | | mārutaghnamiti prōktaḥ saṅgrahaḥ pāñcakarmikaḥ||14|| |
Line 214: |
Line 238: |
| pATalAM [1] cAgnimanthaM ca bilvaM shyonAkameva ca| | | pATalAM [1] cAgnimanthaM ca bilvaM shyonAkameva ca| |
| kAshmaryaM shAlaparNIM ca pRushniparNIM nidigdhikAm||11|| | | kAshmaryaM shAlaparNIM ca pRushniparNIM nidigdhikAm||11|| |
| + | |
| balAM shvadaMShTrAM bRuhatImeraNDaM sapunarnavam| | | balAM shvadaMShTrAM bRuhatImeraNDaM sapunarnavam| |
| yavAn kulatthAn kolAni guDUcIM madanAni ca||12|| | | yavAn kulatthAn kolAni guDUcIM madanAni ca||12|| |
| + | |
| palAshaM kattRuNaM caiva snehAMshca lavaNAni ca| | | palAshaM kattRuNaM caiva snehAMshca lavaNAni ca| |
| udAvarte vibandheShu yu~jjyAdAsthApaneShu ca||13|| | | udAvarte vibandheShu yu~jjyAdAsthApaneShu ca||13|| |
| + | |
| ata evauShadhagaNAt sa~gkalpyamanuvAsanam| | | ata evauShadhagaNAt sa~gkalpyamanuvAsanam| |
| mArutaghnamiti proktaH sa~ggrahaH pA~jcakarmikaH||14|| | | mArutaghnamiti proktaH sa~ggrahaH pA~jcakarmikaH||14|| |
Line 254: |
Line 281: |
| Cymbopogon citrates | | Cymbopogon citrates |
| | | |
− | ==== Pre-requisites of ''panchakarma'' procedure ==== | + | ==== Pre-requisites of ''Panchakarma'' Procedure ==== |
| | | |
| तान्युपस्थितदोषाणां स्नेहस्वेदोपपादनैः| | | तान्युपस्थितदोषाणां स्नेहस्वेदोपपादनैः| |
Line 453: |
Line 480: |
| # Gruel for Respiratory diseases: Gruel prepared with ''Dashamoola'' (ten root drugs) is beneficial in ''hikka'' (hiccough), ''shwasa'' (dyspnea), ''kasa'' (cough) and is considered as ''kaphahara'' (reduces kapha) [27] | | # Gruel for Respiratory diseases: Gruel prepared with ''Dashamoola'' (ten root drugs) is beneficial in ''hikka'' (hiccough), ''shwasa'' (dyspnea), ''kasa'' (cough) and is considered as ''kaphahara'' (reduces kapha) [27] |
| # Gruel for alleviating pain in colon: The one prepared using ghee, oil and ''madira'' (alcoholic beverage) alleviates pain in the colon [27] | | # Gruel for alleviating pain in colon: The one prepared using ghee, oil and ''madira'' (alcoholic beverage) alleviates pain in the colon [27] |
− | # Gruel for constipation: For the easy evacuation of stool one can use gruel prepared out of vegetables, meat, Tila (Sesamum indicum) and Masha (Phaseolus mungo Linn.) [28] | + | # Gruel for constipation: For the easy evacuation of stool one can use gruel prepared out of vegetables, meat, ''tila'' (Sesamum indicum) and ''masha'' (Phaseolus mungo Linn.) [28] |
− | # Gruel for diarrhoea: Gruel prepared using Jambu (Syzygium cumini Skeels), seeds of Amra (Mangifera indica Linn.), Amla Dadhitha (Limonia acidissima Linn.) and Bilwa (Aegle marmelos Corr.) is grahi (promoting absorption of liquid). [28] | + | # Gruel for diarrhoea: Gruel prepared using ''jambu'' (Syzygium cumini Skeels), seeds of ''amra'' (Mangifera indica Linn.), ''Amla Dadhitha'' (Limonia acidissima Linn.) and ''bilwa'' (Aegle marmelos Corr.) is ''grahi'' (promoting absorption of liquid). [28] |
− | # Gruel for cathartic action: For the bhedana karma (cathartic) gruel prepared using kshara (alkali), Chitraka (Plumbago zeylanica Linn.), Hingu (Ferula narthex Boiss ) and Amlavetasa (Garcinia pedunculata Roxb.) is beneficial.[29] | + | # Gruel for cathartic action: For the ''bhedana karma'' (cathartic) gruel prepared using ''kshara'' (alkali), ''chitraka'' (Plumbago zeylanica Linn.), ''hingu'' (Ferula narthex Boiss ) and ''amlavetasa'' (Garcinia pedunculata Roxb.) is beneficial.[29] |
− | # Gruel for flatulence: Gruel prepared out of Abhaya (Terminalia chebula Retz.), Pippalimoola (Piper longum Linn.) and Vishwa (Zingiber officinale Rosc.) is vatanulomana (eliminates flatus).[29] | + | # Gruel for flatulence: Gruel prepared out of ''Abhaya'' (Terminalia chebula Retz.), ''Pippalimoola'' (Piper longum Linn.) and ''Vishwa'' (Zingiber officinale Rosc.) is ''vatanulomana'' (eliminates flatus).[29] |
− | # Gruel for adverse effects due to improper administration of ghee: Gruel prepared with buttermilk eradicates untoward effects caused by ghritavyaapad (improper administration of ghee).[30] | + | # Gruel for adverse effects due to improper administration of ghee: Gruel prepared with buttermilk eradicates untoward effects caused by ''ghritavyapada'' (improper administration of ghee).[30] |
− | # Gruel for adverse effects due to improper administration of oil: Intake of gruel with buttermilk and pinyaka (oil cake) alleviates untoward effects caused by the improper administration of oil.[30] | + | # Gruel for adverse effects due to improper administration of oil: Intake of gruel with buttermilk and ''pinyaka'' (oil cake) alleviates untoward effects caused by the improper administration of oil.[30] |
− | # Gruel for pyrexia of irregular pattern: Gruel prepared using cow meat and sour Dadima (Punica granatum) is beneficial in vishamajwara (Type of fever).[31] | + | # Gruel for pyrexia of irregular pattern: Gruel prepared using cow meat and sour ''Dadima'' (Punica granatum) is beneficial in ''vishamajwara'' (Type of fever).[31] |
− | # Gruel for diseases of throat: Gruel prepared with Yava (Hordeum vulgare),ghee, oil, Pippali (Piper longum Linn.) and Amalaki(Phyllanthus emblica Linn.)) is useful for throat.[31] | + | # Gruel for diseases of throat: Gruel prepared with ''Yava'' (Hordeum vulgare),ghee, oil, Pippali (Piper longum Linn.) and Amalaki(Phyllanthus emblica Linn.)) is useful for throat.[31] |
| # Gruel for disorders of male genital tract: Gruel prepared using Tamrachuda (chicken meat) is said to be beneficial in seminal disorde[32] | | # Gruel for disorders of male genital tract: Gruel prepared using Tamrachuda (chicken meat) is said to be beneficial in seminal disorde[32] |
| # Aphrodisiac Gruel: Gruel prepared using Masha (Phaseolus mungo Linn.) along with ghee and milk is aphrodisiac. [32] | | # Aphrodisiac Gruel: Gruel prepared using Masha (Phaseolus mungo Linn.) along with ghee and milk is aphrodisiac. [32] |