Changes

==== Four Causes of ''shosha'' ====

==== Four Causes of ''shosha'' ====

   

   

इहखलुचत्वारिशोषस्यायतनानिभवन्ति; तद्यथा- साहसंसन्धारणंक्षयोविषमाशनमिति||३||

इहखलुचत्वारिशोषस्यायतनानिभवन्ति|

Ih khalu catvÁri ÐoÒasyÁyatanÁni bhavanti; tadyathÁ- sÁhasam sa¿dhÁranam kÒayo

तद्यथा- साहसंसन्धारणंक्षयोविषमाशनमिति||३||

viÒamÁÐanamiti ||3||

 

tadyathÁ- sÁhasam sa¿dhÁranam kÒayo viÒamÁÐanamiti ||3||

There are four causes of ''shosha'': overexertion, suppression of urges, wasting, and irregular consumption of improper food articles [3].  

There are four causes of ''shosha'': overexertion, suppression of urges, wasting, and irregular consumption of improper food articles [3].  

===== 1. Overexertion as a cause =====  

===== 1. Overexertion as a cause =====  

तत्रसाहसंशोषस्यायतनमितियदुक्तंतदनुव्याख्यास्यामः- यदापुरुषोदुर्बलोहिसन्बलवतासहविगृह्णाति, अतिमहतावाधनुषाव्यायच्छति, जल्पतिवाऽप्यतिमात्रम्, अतिमात्रंवाभारमुद्वहति,  

तत्रसाहसंशोषस्यायतनमितियदुक्तंतदनुव्याख्यास्यामः-  

 

यदापुरुषोदुर्बलोहिसन्बलवतासहविगृह्णाति, अतिमहतावाधनुषाव्यायच्छति, जल्पतिवाऽप्यतिमात्रम्, अतिमात्रंवाभारमुद्वहति,  

अप्सुवाप्लवतेचातिदूरम्, उत्सादनपदाघातनेवाऽतिप्रगाढमासेवते, अतिप्रकृष्टंवाऽध्वानंद्रुतमभिपतति, अभिहन्यतेवा, अन्यद्वाकिञ्चिदेवंविधंविषममतिमात्रंवाव्यायामजातमारभते,  

अप्सुवाप्लवतेचातिदूरम्, उत्सादनपदाघातनेवाऽतिप्रगाढमासेवते, अतिप्रकृष्टंवाऽध्वानंद्रुतमभिपतति, अभिहन्यतेवा, अन्यद्वाकिञ्चिदेवंविधंविषममतिमात्रंवाव्यायामजातमारभते,  

तस्यातिमात्रेणकर्मणोरःक्षण्यते| तस्योरःक्षतमुपप्लवतेवायुः| सतत्रावस्थितःश्लेष्माणमुरःस्थमुपसङ्गृह्यपित्तंचदूषयन्विहरत्यूर्ध्वमधस्तिर्यक्च| तस्ययोंऽशःशरीरसन्धीनाविशतितेनास्यजृम्भाऽङ्गमर्दोज्वरश्चोपजायते, यस्त्वामाशयमभ्युपैतितेनरोगा

तस्यातिमात्रेणकर्मणोरःक्षण्यते|  

भवन्तिउरस्याअरोचकश्चयःकण्ठमभिप्रपद्यतेकण्ठस्तेनोद्ध्वंस्यतेस्वरश्चावसीदति, यः

 

प्राणवहानिस्रोतांस्यन्वेतितेनश्वासःप्रतिश्यायश्चजायते, यःशिरस्यवतिष्ठतेशिरस्तेनोपहन्यते;

तस्योरःक्षतमुपप्लवतेवायुः| सतत्रावस्थितःश्लेष्माणमुरःस्थमुपसङ्गृह्यपित्तंचदूषयन्विहरत्यूर्ध्वमधस्तिर्यक्च|  

 

तस्ययोंऽशःशरीरसन्धीनाविशतितेनास्यजृम्भाऽङ्गमर्दोज्वरश्चोपजायते, यस्त्वामाशयमभ्युपैतितेनरोगाभवन्तिउरस्याअरोचकश्चयःकण्ठमभिप्रपद्यतेकण्ठस्तेनोद्ध्वंस्यतेस्वरश्चावसीदति, यः

प्राणवहानिस्रोतांस्यन्वेतितेनश्वासःप्रतिश्यायश्चजायते, यःशिरस्यवतिष्ठतेशिरस्तेनोपहन्यते|

ततःक्षणनाच्चैवोरसोविषमगतित्वाच्चवायोःकण्ठस्यचोद्ध्वंसनात्कासःसततमस्यसञ्जायते,  

ततःक्षणनाच्चैवोरसोविषमगतित्वाच्चवायोःकण्ठस्यचोद्ध्वंसनात्कासःसततमस्यसञ्जायते,  

सकासप्रसङ्गादुरसिक्षतेशोणितंष्ठीवति, शोणितागमनाच्चास्यदौर्बल्यमुपजायते; एवमेतेसाहसप्रभवाःसाहसिकमुपद्रवाःस्पृशन्ति| ततःसउपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतःशनैःशनैरुपशुष्यति|  

सकासप्रसङ्गादुरसिक्षतेशोणितंष्ठीवति, शोणितागमनाच्चास्यदौर्बल्यमुपजायते; एवमेतेसाहसप्रभवाःसाहसिकमुपद्रवाःस्पृशन्ति|  

तस्मात्पुरुषोमतिमान्बलमात्मनःसमीक्ष्यतदनुरूपाणिकर्माण्यारभेतकर्तुं; बलसमाधानंहिशरीरं, शरीरमूलश्चपुरुषइति||४||  

 

ततःसउपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतःशनैःशनैरुपशुष्यति|  

 

तस्मात्पुरुषोमतिमान्बलमात्मनःसमीक्ष्यतदनुरूपाणिकर्माण्यारभेतकर्तुं|

 

बलसमाधानंहिशरीरं, शरीरमूलश्चपुरुषइति||४||  

भवतिचात्र-  

भवतिचात्र-  

साहसंवर्जयेत्कर्मरक्षञ्जीवितमात्मनः|  

 

साहसंवर्जयेत्कर्मरक्षञ्जीवितमात्मनः|

जीवन्हिपुरुषस्त्विष्टंकर्मणःफलमश्नुते||५||

जीवन्हिपुरुषस्त्विष्टंकर्मणःफलमश्नुते||५||

Tatra sÁhasam ÐoÒasyÁyatanamiti yaduktam tadanu vyÁkhyÁsyÁmah - yadÁ puruÒo durbalo hi san balavatÁ saha vigruhnÁti, atimahatÁ  vÁ dhanuÒÁ  vyÁyacachati,jalpativÁ~apyatimÁtram, atimÁtramvÁ bhÁramudvahati, apsuvÁ plavateca atidÚram, utsÁdanapadÁghÁtane vÁ~atipragÁ±hamÁsevate, atiprakruÒÔamvÁ~adhvÁnamdrutamabhipatati,abhihanyatevÁ, anyadvÁ kijcidevamvidhamviÒamam atimÁtramvÁ vyÁyÁmajÁtamÁrabhate, tasyÁtimÁtreÆakarmaÆorahkÒanyate|tasyorahkÒatamupaplavatevÁyuh |

Tatra sÁhasam ÐoÒasyÁyatanamiti yaduktam tadanu vyÁkhyÁsyÁmah -  

Sa tatravasthitah ÐleÒmÁÆam urahsthamupasagruhya pittam ca  dÚÒayan viharaty Úrdhvamadhastiryak Ca | tasya yomaÐah ÐarÍrasandhÍnÁviÐati tenÁsya jªambhÁ angamardo jvaraÐcopajÁyate, yastvÁmÁÐayamabhyupaiti tena rogÁ bhavanti urasyÁ arocakaÐca yah kaÆÔhamabhiprapadyate kaÆÔhastenoddhvamsyate svaraÐcavasÍdati, yah prÁÆavahÁni srotÁmsyanveti tena  ÐvÁsah pratiÐyÁyashca jÁyate, yah ÐirasyavatiÒÔhate Ðirastenopahanyate; tatah kÒaÆana ca caiv uraso viÒamagatitvÁcca vÁyoh kaÆÔhasya coddhvamsanÁt kÁsah satatamasya sa¿jÁyate, sakÁsaprasa¿gÁdurasi kÒhate ÐoÆitam ÒaÔhÍvati, ÐoÆitatÁgamanÁt ca asya dauªbalyamupajÁyate; evamete sÁhasaprabhavÁh sÁhasikamupadravÁh spªuÐanti | tatah sa  upaÐoÒaÆairetairÚpadravairÚpadrutah Ðanaih ÐanairupaÐuÒyati | tasmÁt purÚÒo matimÁn balamÁtmanah samÍkÒya tadanurÚpÁÆi karmÁÆyÁrabheta kartu¿ ; balasamÁdhÁnam hi ÐarÍram, ÐarÍramÚlaÐca purÚÒa iti ||4||  

 

yadÁ puruÒo durbalo hi san balavatÁ saha vigruhnÁti, atimahatÁ  vÁ dhanuÒÁ  vyÁyacachati,jalpativÁ~apyatimÁtram, atimÁtramvÁ bhÁramudvahati, apsuvÁ plavateca atidÚram, utsÁdanapadÁghÁtane vÁ~atipragÁ±hamÁsevate, atiprakruÒÔamvÁ~adhvÁnamdrutamabhipatati,abhihanyatevÁ, anyadvÁ kijcidevamvidhamviÒamam atimÁtramvÁ vyÁyÁmajÁtamÁrabhate, tasyÁtimÁtreÆakarmaÆorahkÒanyate|tasyorahkÒatamupaplavatevÁyuh |

 

Sa tatravasthitah ÐleÒmÁÆam urahsthamupasagruhya pittam ca  dÚÒayan viharaty Úrdhvamadhastiryak Ca |  

 

tasya yomaÐah ÐarÍrasandhÍnÁviÐati tenÁsya jªambhÁ angamardo jvaraÐcopajÁyate, yastvÁmÁÐayamabhyupaiti tena rogÁ bhavanti urasyÁ arocakaÐca yah kaÆÔhamabhiprapadyate kaÆÔhastenoddhvamsyate svaraÐcavasÍdati, yah prÁÆavahÁni srotÁmsyanveti tena  ÐvÁsah pratiÐyÁyashca jÁyate, yah ÐirasyavatiÒÔhate Ðirastenopahanyate|

 

tatah kÒaÆana ca caiv uraso viÒamagatitvÁcca vÁyoh kaÆÔhasya coddhvamsanÁt kÁsah satatamasya sa¿jÁyate, sakÁsaprasa¿gÁdurasi kÒhate ÐoÆitam ÒaÔhÍvati, ÐoÆitatÁgamanÁt ca asya dauªbalyamupajÁyate|

 

evamete sÁhasaprabhavÁh sÁhasikamupadravÁh spªuÐanti |  

 

tatah sa  upaÐoÒaÆairetairÚpadravairÚpadrutah Ðanaih ÐanairupaÐuÒyati |  

 

tasmÁt purÚÒo matimÁn balamÁtmanah samÍkÒya tadanurÚpÁÆi karmÁÆyÁrabheta kartu¿|

 

balasamÁdhÁnam hi ÐarÍram, ÐarÍramÚlaÐca purÚÒa iti ||4||  

Bhavati cÁtra-

Bhavati cÁtra-

sÁhasam varjayet karma rakÒatjÍvitamÁtmanah|  

sÁhasam varjayet karma rakÒatjÍvitamÁtmanah|  

jÍvan hi purÚÒastviÒÔam karmaÆah phalamaÐnute ||5||

jÍvan hi purÚÒastviÒÔam karmaÆah phalamaÐnute ||5||

<div style="text-align:justify;">

<div style="text-align:justify;">

===== 2. Suppression of natural urges as a cause =====

===== 2. Suppression of natural urges as a cause =====

सन्धारणंशोषस्यायतनमितियदुक्तंतदनुव्याख्यास्यामः- यदापुरुषोराजसमीपेभर्तुःसमीपेवागुरोर्वापादमूलेद्यूतसभमन्यंवासतांसमाजंस्त्रीमध्यंवासमनुप्रविश्ययानैर्वाऽ

सन्धारणंशोषस्यायतनमितियदुक्तंतदनुव्याख्यास्यामः-  

 

यदापुरुषोराजसमीपेभर्तुःसमीपेवागुरोर्वापादमूलेद्यूतसभमन्यंवासतांसमाजंस्त्रीमध्यंवासमनुप्रविश्ययानैर्वाऽ

प्युच्चावचैरभियान्भयात्प्रसङ्गाद्ध्रीमत्त्वाद्धृणित्वाद्वानिरुणद्ध्यागतान्वातमूत्रपुरीषवेगान्तदातस्यसन्धारणाद्वायुःप्रकोपमापद्यते, सप्रकुपितःपित्तश्लेष्माणौसमुदीर्योर्ध्वमधस्तिर्यक्चविहरति;  

प्युच्चावचैरभियान्भयात्प्रसङ्गाद्ध्रीमत्त्वाद्धृणित्वाद्वानिरुणद्ध्यागतान्वातमूत्रपुरीषवेगान्तदातस्यसन्धारणाद्वायुःप्रकोपमापद्यते, सप्रकुपितःपित्तश्लेष्माणौसमुदीर्योर्ध्वमधस्तिर्यक्चविहरति;  

ततश्चांशविशेषेणपूर्ववच्छरीरावयवविशेषंप्रविश्यशूलमुपजनयति, भिनत्तिपुरीषमुच्छोषयतिवा, पार्श्वेचातिरुजति, अंसाववमृद्गाति, कण्ठमुरश्चावधमति, शिरश्चोपहन्ति,  

ततश्चांशविशेषेणपूर्ववच्छरीरावयवविशेषंप्रविश्यशूलमुपजनयति, भिनत्तिपुरीषमुच्छोषयतिवा, पार्श्वेचातिरुजति, अंसाववमृद्गाति, कण्ठमुरश्चावधमति, शिरश्चोपहन्ति,  

कासंश्वासंज्वरंस्वरभेदंप्रतिश्यायंचोपजनयति; ततःसउपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतःशनैःशनैरुपशुष्यति| तस्मात्पुरुषोमतिमानात्मनःशारीरेष्वेवयोगक्षेमकरेषुप्रयतेतविशेषेण; शरीरंह्यस्यमूलं, शरीरमूलश्चपुरुषोभवति||६||  

कासंश्वासंज्वरंस्वरभेदंप्रतिश्यायंचोपजनयति|

 

ततःसउपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतःशनैःशनैरुपशुष्यति|  

 

तस्मात्पुरुषोमतिमानात्मनःशारीरेष्वेवयोगक्षेमकरेषुप्रयतेतविशेषेण; शरीरंह्यस्यमूलं, शरीरमूलश्चपुरुषोभवति||६||  

भवतिचात्र-  

भवतिचात्र-  

सर्वमन्यत्परित्यज्यशरीरमनुपालयेत्|  

सर्वमन्यत्परित्यज्यशरीरमनुपालयेत्|  

तदभावेहिभावानांसर्वाभावःशरीरिणाम्||७||

तदभावेहिभावानांसर्वाभावःशरीरिणाम्||७||

sa¿dhÁranam ÐoÒasyÁyatanamiti yaduktam tadanuvyÁkhyÁsyÁmah - yadÁ purÚÒo rÁjasamÍpe bhartuh samÍpe vÁ gurorvÁ pÁdamÚle dyÚtasabhamanyam vÁ satÁm samÁjam strÍmadhyam vÁ samanupraviÐya  yÁnairvÁ apyuccÁvacairabhiyÁn bhayÁt prasa¿gÁddhrÍmattvÁddhªuÆitvÁdvÁ nirÚÆaddhyÁgatÁn vÁtamÚtrapurÍÒavegÁn tadÁ tasya sa¿dhÁranÁdvÁyuh prakopamÁpadyate,  sa prakupitah pittaÐleÒmÁÆau samudÍryordhvamadhastiryaka ca viharati; tataÐcÁ¿ÐaviÐeÒeÆa pÚrvavaccharÍrÁvayavaviÐeÒeÆam praviÐya ÐÚlamupajanayati, bhinatti purÍÒamucchoÒayati vÁ, pÁrÐve cÁtirujati, a¿sÁvavamªudgÁti, kaÆÔhamuraÐcÁvadhamati, shiraÐcopahanti, kÁsam ÐvÁsam jvaram svarabhedam pratiÐyÁyam copajanayati; tatah sa upaÐoÒaÆairetairÚpadravairÚpadrutah Ðanaih ÐanairÚpaÐuÒyati | tasmÁt purÚÒo matimÁnÁtmanah ÐÁrÍreÒveva yogakÒemakareÒu prayateta viÐeÒeÆa; ÐÁrÍram hyasya mÚlam, ÐÁrÍramÚlaÐca purÚÒo bhavati ||6||

sa¿dhÁranam ÐoÒasyÁyatanamiti yaduktam tadanuvyÁkhyÁsyÁmah -  

 

yadÁ purÚÒo rÁjasamÍpe bhartuh samÍpe vÁ gurorvÁ pÁdamÚle dyÚtasabhamanyam vÁ satÁm samÁjam strÍmadhyam vÁ samanupraviÐya  yÁnairvÁ apyuccÁvacairabhiyÁn bhayÁt prasa¿gÁddhrÍmattvÁddhªuÆitvÁdvÁ nirÚÆaddhyÁgatÁn vÁtamÚtrapurÍÒavegÁn tadÁ tasya sa¿dhÁranÁdvÁyuh prakopamÁpadyate,  sa prakupitah pittaÐleÒmÁÆau samudÍryordhvamadhastiryaka ca viharati|

 

tataÐcÁ¿ÐaviÐeÒeÆa pÚrvavaccharÍrÁvayavaviÐeÒeÆam praviÐya ÐÚlamupajanayati, bhinatti purÍÒamucchoÒayati vÁ, pÁrÐve cÁtirujati, a¿sÁvavamªudgÁti, kaÆÔhamuraÐcÁvadhamati, shiraÐcopahanti, kÁsam ÐvÁsam jvaram svarabhedam pratiÐyÁyam copajanayati; tatah sa upaÐoÒaÆairetairÚpadravairÚpadrutah Ðanaih ÐanairÚpaÐuÒyati |  

 

tasmÁt purÚÒo matimÁnÁtmanah ÐÁrÍreÒveva yogakÒemakareÒu prayateta viÐeÒeÆa; ÐÁrÍram hyasya mÚlam, ÐÁrÍramÚlaÐca purÚÒo bhavati ||6||

bhavati cÁtra-

bhavati cÁtra-

sarvamanyat parityajya ÐÁrÍramanupÁlayet |

sarvamanyat parityajya ÐÁrÍramanupÁlayet |

tadabhÁve hi bhÁvÁnÁm sarvÁbhÁvah ÐÁrÍriÆÁm ||7||

tadabhÁve hi bhÁvÁnÁm sarvÁbhÁvah ÐÁrÍriÆÁm ||7||

<div style="text-align:justify;">

<div style="text-align:justify;">

When a person suppresses the urge to pass flatulence, urination, and bowel movement due to various reasons such as attending a royalty, being in a formal setting (in the company of sages, teachers, nobles, etc), being in the midst of women, society of gambling, or while travelling on uneven vehicle, or due to fear, environment, bashfulness or disgust, ''vayu'' gets vitiated due to suppression of urges. This vitiated ''vayu'' aggravates ''pitta'' and/or ''kapha'', spreading upwards, downwards or obliquely depending upon the combination of afflicted ''doshas''. As said earlier, when a portion gets into specific body parts, it causes pain, diarrhea or drying up of feces, excessive pain in sides of the chest, pain in the shoulders, irritation in throat and lungs, headache, cough, dyspnea, fever, hoarseness of voice and coryza. Thereafter, having been afflicted with these wasting complications, the patient gradually gets afflicted with ''shosha''. Hence the wise should carefully observe the ways that promote and protect the body.

When a person suppresses the urge to pass flatulence, urination, and bowel movement due to various reasons such as attending a royalty, being in a formal setting (in the company of sages, teachers, nobles, etc), being in the midst of women, society of gambling, or while traveling on uneven vehicle, or due to fear, environment, bashfulness or disgust, ''vayu'' gets vitiated due to suppression of urges. This vitiated ''vayu'' aggravates ''pitta'' and/or ''kapha'', spreading upwards, downwards or obliquely depending upon the combination of afflicted ''doshas''. As said earlier, when a portion gets into specific body parts, it causes pain, diarrhea or drying up of feces, excessive pain in sides of the chest, pain in the shoulders, irritation in throat and lungs, headache, cough, dyspnea, fever, hoarseness of voice and coryza. Thereafter, having been afflicted with these wasting complications, the patient gradually gets afflicted with ''shosha''. Hence the wise should carefully observe the ways that promote and protect the body.

Here is the verse: Setting all other things aside, one should protect the body, because in its absence there will be complete absence of all the bodily entities. [6-7]

Here is the verse: Setting all other things aside, one should protect the body, because in its absence there will be complete absence of all the bodily entities. [6-7]

===== 3. Wasting as cause =====

===== 3. Wasting as cause =====

क्षयःशोषस्यायतनमितियदुक्तंतदनुव्याख्यास्यामः- यदापुरुषोऽतिमात्रंशोकचिन्तापरिगतहृदयोभवति, ईर्ष्योत्कण्ठाभयक्रोधादिभिर्वासमाविश्यते, कृशोवासन्रूक्षान्नपानसेवीभवति, दुर्बलप्रकृतिरनाहारोऽल्पाहारोवाभवति, तदातस्यहृदयस्थायीरसःक्षयमुपैति; सतस्योपक्षयाच्छोषंप्राप्नोति, अप्रतीकाराच्चानुबध्यतेयक्ष्मणा |यथोपदेक्ष्यमाणरूपेण|८|

क्षयःशोषस्यायतनमितियदुक्तंतदनुव्याख्यास्यामः-  

 

यदापुरुषोऽतिमात्रंशोकचिन्तापरिगतहृदयोभवति, ईर्ष्योत्कण्ठाभयक्रोधादिभिर्वासमाविश्यते, कृशोवासन्रूक्षान्नपानसेवीभवति, दुर्बलप्रकृतिरनाहारोऽल्पाहारोवाभवति, तदातस्यहृदयस्थायीरसःक्षयमुपैति; सतस्योपक्षयाच्छोषंप्राप्नोति, अप्रतीकाराच्चानुबध्यतेयक्ष्मणा |

 

यथोपदेक्ष्यमाणरूपेण|८|

 

 

 

yathopadekÒyamÁÆarÚpeÆa |8|

<div style="text-align:justify;">

<div style="text-align:justify;">

Now explained is wasting as the cause of shosha. When a person is suffering excessively from anxiety and grief, or from emotions like envy, fear, anger, etc., and if the person is also afflicted with a wasting disorder and/or using rough food and drinks, or if a congenitally weak person is subjected to fasting or malnutrition, his ''ojas'' gets diminished leading to ''shosha''. Due to want of proper management and care, he could get afflicted with the disease having symptoms to be described later. [8]

Now explained is wasting as the cause of ''shosha''. When a person is suffering excessively from anxiety and grief, or from emotions like envy, fear, anger, etc., and if the person is also afflicted with a wasting disorder and/or using rough food and drinks, or if a congenitally weak person is subjected to fasting or malnutrition, his ''ojas'' gets diminished leading to ''shosha''. Due to want of proper management and care, he could get afflicted with the disease having symptoms to be described later. [8]

</div>

</div>

===== 4.Excessive sexual indulgence as a cause* =====  

===== 4.Excessive sexual indulgence as a cause* =====  

यदावापुरुषोऽतिहर्षादतिप्रसक्तभावःस्त्रीष्वतिप्रसङ्गमारभते, तस्यातिमात्रप्रसङ्गाद्रेतःक्षयमेति| क्षयमपिचोपगच्छतिरेतसियदिमनःस्त्रीभ्योनैवास्यनिवर्तते, तस्यचातिप्रणीतसङ्कल्पस्यमैथुनमापद्यमानस्यनशुक्रंप्रवर्ततेऽतिमात्रोपक्षीणरेतस्त्वात्, तथाऽस्यवायुर्व्यायच्छमानशरीरस्यैवधमनीरनुप्रविश्यशोणितवाहिनीस्ताभ्यःशोणितंप्रच्यावयति, तच्छुक्रक्षयादस्यपुनःशुक्रमार्गेणशोणितंप्रवर्ततेवातानुसृतलिङ्गम्| अथास्यशुक्रक्षयाच्छोणितप्रवर्तनाच्चसन्धयःशिथिलीभवन्ति, रौक्ष्यमुपजायते, भूयःशरीरंदौर्बल्यमाविशतिवायुःप्रकोपमापद्यते; सप्रकुपितोवशिकंशरीरमनुसर्पन्नुदीर्यश्लेष्मपित्तेपरिशोषयतिमांसशोणिते, प्रच्यावयतिश्लेष्मपित्तेसंरुजतिपार्श्वे,  

यदावापुरुषोऽतिहर्षादतिप्रसक्तभावःस्त्रीष्वतिप्रसङ्गमारभते, तस्यातिमात्रप्रसङ्गाद्रेतःक्षयमेति|  

अवमृद्गात्यंसौकण्ठमुद्ध्वंसति, शिरःश्लेष्माणमुपत्क्लेश्यप्रतिपूरयतिश्लेष्मणा, सन्धींश्चप्रपीडयन्करोत्यङ्गमर्दमरोचकाविपाकौच, पित्तश्लेष्मोत्क्लेशात्प्रतिलोमगत्वाच्चवायुर्ज्वरंकासंश्वासंस्वरभेदंप्रतिश्यायंचोपजनयति;सकासप्रसङ्गादुरसिक्षतेशोणितंष्ठीवति,शोणितगमनाच्चास्यदौर्बल्यमुपजायते, ततःसउपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतःशनैःशनैरुपशुष्यति| तस्मात्पुरुषोमतिमानात्मनः| शरीरमनुरक्षञ्छुक्रमनुरक्षेत्| पराह्येषाफलनिर्वृत्तिराहारस्येति||८||

 

क्षयमपिचोपगच्छतिरेतसियदिमनःस्त्रीभ्योनैवास्यनिवर्तते, तस्यचातिप्रणीतसङ्कल्पस्यमैथुनमापद्यमानस्यनशुक्रंप्रवर्ततेऽतिमात्रोपक्षीणरेतस्त्वात्, तथाऽस्यवायुर्व्यायच्छमानशरीरस्यैवधमनीरनुप्रविश्यशोणितवाहिनीस्ताभ्यःशोणितंप्रच्यावयति, तच्छुक्रक्षयादस्यपुनःशुक्रमार्गेणशोणितंप्रवर्ततेवातानुसृतलिङ्गम्|  

 

अथास्यशुक्रक्षयाच्छोणितप्रवर्तनाच्चसन्धयःशिथिलीभवन्ति, रौक्ष्यमुपजायते, भूयःशरीरंदौर्बल्यमाविशतिवायुःप्रकोपमापद्यते; सप्रकुपितोवशिकंशरीरमनुसर्पन्नुदीर्यश्लेष्मपित्तेपरिशोषयतिमांसशोणिते, प्रच्यावयतिश्लेष्मपित्तेसंरुजतिपार्श्वे,  

अवमृद्गात्यंसौकण्ठमुद्ध्वंसति, शिरःश्लेष्माणमुपत्क्लेश्यप्रतिपूरयतिश्लेष्मणा, सन्धींश्चप्रपीडयन्करोत्यङ्गमर्दमरोचकाविपाकौच, पित्तश्लेष्मोत्क्लेशात्प्रतिलोमगत्वाच्चवायुर्ज्वरंकासंश्वासंस्वरभेदंप्रतिश्यायंचोपजनयति;सकासप्रसङ्गादुरसिक्षतेशोणितंष्ठीवति,शोणितगमनाच्चास्यदौर्बल्यमुपजायते, ततःसउपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतःशनैःशनैरुपशुष्यति| तस्मात्पुरुषोमतिमानात्मनः|  

 

शरीरमनुरक्षञ्छुक्रमनुरक्षेत्| पराह्येषाफलनिर्वृत्तिराहारस्येति||८||

भवतिचात्र-  

भवतिचात्र-  

आहारस्यपरंधामशुक्रंतद्रक्ष्यमात्मनः|  

आहारस्यपरंधामशुक्रंतद्रक्ष्यमात्मनः|  

क्षयोह्यस्यबहून्रोगान्मरणंवानियच्छति||९||

क्षयोह्यस्यबहून्रोगान्मरणंवानियच्छति||९||

yadÁ vÁ purÚÒoatiharÒÁdatiprasaktabhÁvah strÍÒvatiprasa¿gamÁrabhate, tasyÁtimÁtraprasa¿gÁdretah kÒayameti | kÒayamapi copagacchati retasi yadi manah strÍbhyo naivÁsya nivartate, tasya cÁtipraÆÍtasa¿kalpasya maithunamÁpadyamÁnasya na Ðukram pravartateatimÁtropakÒÍÆaretastvÁt, tathÁ asya vÁyurvyÁyacchamÁnaÐÁrÍrasyaiva dhamanÍranupraviÐya ÐoÆitavÁhinÍstÁbhyah ÐoÆitam pracayÁvayati, tacchukrakÒayÁdasya punah ÐukramÁrgeÆa ÐoÆitam pravartate vÁtÁnusªutali¿gam | athÁsya ÐukrakÒayÁcchoÆitapravartanÁcca sandhayah ÐithilÍbhavanti, raukÒyamupajÁyate, bhÚyah ÐarÍram daurbalyamÁviÐati vÁyuh prakopamÁpadyate; saprakupito vaÐikam ÐarÍramanusarpannudÍrya ÐleÒmapitte pariÐoÒayati mÁ¿saÐoÆite, pracayÁvayati ÐleÒmapitte sa¿rujati pÁrÐve, avamªudgÁtya¿sau kaÆÔhamuddhva¿sati, Ðirah ÐleÒmÁÆamupatkleÐya pratipÚrayati ÐleÒmÁÆa, sandhÍ¿Ðca prapͱayan karotya¿gamardamarocakÁvipÁkau ca, pittaÐleÒmotkleÐÁt pratilomagatvÁcca vÁyurjvaram kÁsam ÐvÁsam svarabhedam pratiÐyÁyam copajanayati; sa  kÁsaprasa¿gÁdurasi kÒate ÐoÆitam ÒÔhÍvati, ÐoÆitagamanÁccÁsya daurbalyamupajÁyate, tatah sa upaÐoÒaÆairetairupadravairupadrutah Ðanaih ÐanairupaÐuÒyati |tasmÁt purÚÒo matimÁnÁtmanah ÐarÍramanurakÒat ÐukramanurakÒet | parÁ hyeÐÁ phalanirvªuttirÁhÁrasyeti ||8||

yadÁ vÁ purÚÒoatiharÒÁdatiprasaktabhÁvah strÍÒvatiprasa¿gamÁrabhate, tasyÁtimÁtraprasa¿gÁdretah kÒayameti |  

 

kÒayamapi copagacchati retasi yadi manah strÍbhyo naivÁsya nivartate, tasya cÁtipraÆÍtasa¿kalpasya maithunamÁpadyamÁnasya na Ðukram pravartateatimÁtropakÒÍÆaretastvÁt, tathÁ asya vÁyurvyÁyacchamÁnaÐÁrÍrasyaiva dhamanÍranupraviÐya ÐoÆitavÁhinÍstÁbhyah ÐoÆitam pracayÁvayati, tacchukrakÒayÁdasya punah ÐukramÁrgeÆa ÐoÆitam pravartate vÁtÁnusªutali¿gam |  

 

athÁsya ÐukrakÒayÁcchoÆitapravartanÁcca sandhayah ÐithilÍbhavanti, raukÒyamupajÁyate, bhÚyah ÐarÍram daurbalyamÁviÐati vÁyuh prakopamÁpadyate; saprakupito vaÐikam ÐarÍramanusarpannudÍrya ÐleÒmapitte pariÐoÒayati mÁ¿saÐoÆite, pracayÁvayati ÐleÒmapitte sa¿rujati pÁrÐve, avamªudgÁtya¿sau kaÆÔhamuddhva¿sati, Ðirah ÐleÒmÁÆamupatkleÐya pratipÚrayati ÐleÒmÁÆa, sandhÍ¿Ðca prapͱayan karotya¿gamardamarocakÁvipÁkau ca, pittaÐleÒmotkleÐÁt pratilomagatvÁcca vÁyurjvaram kÁsam ÐvÁsam svarabhedam pratiÐyÁyam copajanayati; sa  kÁsaprasa¿gÁdurasi kÒate ÐoÆitam ÒÔhÍvati, ÐoÆitagamanÁccÁsya daurbalyamupajÁyate, tatah sa upaÐoÒaÆairetairupadravairupadrutah Ðanaih ÐanairupaÐuÒyati |tasmÁt purÚÒo matimÁnÁtmanah ÐarÍramanurakÒat ÐukramanurakÒet |  

 

parÁ hyeÐÁ phalanirvªuttirÁhÁrasyeti ||8||

bhavati cÁtra-

bhavati cÁtra-

ÁhÁrasya param dhÁma Ðukram tadrakÒyamÁtmanah |

ÁhÁrasya param dhÁma Ðukram tadrakÒyamÁtmanah |

kÒayo hyasya  bahÚn rogÁnmaraÆam vÁ niyacchati ||9||

kÒayo hyasya  bahÚn rogÁnmaraÆam vÁ niyacchati ||9||

Here is the verse: Semen is the final essence of one’s food hence it should be protected because its depletion leads to many diseases or even death. [8-9]

Here is the verse: Semen is the final essence of one’s food hence it should be protected because its depletion leads to many diseases or even death. [8-9]

- * This is not mentioned as a main cause of shosha in verse 3, but is a derivation of verses 8-9.

- * This is not mentioned as a main cause of ''shosha'' in verse 3, but is a derivation of verses 8-9.

</div>

</div>

===== 5. Irregular meals/Improper meals as a cause =====

===== 5. Irregular meals/Improper meals as a cause =====

   

   

विषमाशनंशोषस्यायतनमितियदुक्तं,तदनुव्याख्यास्यामः- यदापुरुषःपानाशनभक्ष्यलेह्योपयोगान्प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपशयविषमानासेवते, तदातस्यतेभ्योवातपित्तश्लेष्माणोवैषम्यमापद्यन्ते; तेविषमाःशरीरमनुसृत्ययदास्रोतसामयनमुखानिप्रतिवार्यावतिष्ठन्तेतदाजन्तुर्यद्यदाहारजातमाहरतितत्तदस्यमूत्रपुरीषमेवोपजायतेभूयिष्ठंनान्यस्तथाशरीरधातुः; सपुरीषोपष्टम्भाद्वर्तयति, तस्माच्छुष्यतोविशेषेणपुरीषमनुरक्ष्यंतथाऽन्येषामतिकृशदुर्बलानां; तस्यानाप्यायमानस्यविषमाशनोपचितादोषाःपृथक्पृथगुपद्रवैर्युञ्जन्तोभूयःशरीरमुपशोषयन्ति| तत्रवातःशूलमङ्गमर्दंकण्ठोद्ध्वंसनंपार्श्वसंरुजनमंसावमर्दंस्वरभेदंप्रतिश्यायंचोपजनयति; पित्तंज्वरमतीसारमन्तर्दाहंच; श्लेष्मातुप्रतिश्यायंशिरसोगुरुत्वमरोचकंकासंच, सकासप्रसङ्गादुरसिक्षतेशोणितंनिष्ठीवति,शोणितगमनाच्चास्यदौर्बल्यमुपजायते| एवमेतेविषमाशनोपचितास्त्रयोदोषाराजयक्ष्याणमभिनिर्वर्तयन्ति| सतैरुपशोषणैरुपद्रवैरुपद्रुतःशनैःशनैःशुष्यति| तस्मात्पुरुषोमतिमान्प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपशयादविषममाहारमाहरेत्||१०||  

विषमाशनंशोषस्यायतनमितियदुक्तं,तदनुव्याख्यास्यामः-  

 

यदापुरुषःपानाशनभक्ष्यलेह्योपयोगान्प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपशयविषमानासेवते, तदातस्यतेभ्योवातपित्तश्लेष्माणोवैषम्यमापद्यन्ते; तेविषमाःशरीरमनुसृत्ययदास्रोतसामयनमुखानिप्रतिवार्यावतिष्ठन्तेतदाजन्तुर्यद्यदाहारजातमाहरतितत्तदस्यमूत्रपुरीषमेवोपजायतेभूयिष्ठंनान्यस्तथाशरीरधातुः; सपुरीषोपष्टम्भाद्वर्तयति, तस्माच्छुष्यतोविशेषेणपुरीषमनुरक्ष्यंतथाऽन्येषामतिकृशदुर्बलानां; तस्यानाप्यायमानस्यविषमाशनोपचितादोषाःपृथक्पृथगुपद्रवैर्युञ्जन्तोभूयःशरीरमुपशोषयन्ति|  

 

तत्रवातःशूलमङ्गमर्दंकण्ठोद्ध्वंसनंपार्श्वसंरुजनमंसावमर्दंस्वरभेदंप्रतिश्यायंचोपजनयति; पित्तंज्वरमतीसारमन्तर्दाहंच; श्लेष्मातुप्रतिश्यायंशिरसोगुरुत्वमरोचकंकासंच, सकासप्रसङ्गादुरसिक्षतेशोणितंनिष्ठीवति,शोणितगमनाच्चास्यदौर्बल्यमुपजायते|  

 

एवमेतेविषमाशनोपचितास्त्रयोदोषाराजयक्ष्याणमभिनिर्वर्तयन्ति|  

 

सतैरुपशोषणैरुपद्रवैरुपद्रुतःशनैःशनैःशुष्यति|  

 

तस्मात्पुरुषोमतिमान्प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपशयादविषममाहारमाहरेत्||१०||  

भवतिचात्र-  

भवतिचात्र-  

हिताशीस्यान्मिताशीस्यात्कालभोजीजितेन्द्रियः|  

हिताशीस्यान्मिताशीस्यात्कालभोजीजितेन्द्रियः|  

पश्यन्रोगान्बहून्कष्टान्बुद्धिमान्विषमाशनात्||११||

पश्यन्रोगान्बहून्कष्टान्बुद्धिमान्विषमाशनात्||११||

viÒamÁÐanam ÐoÒasyÁyatanamiti yaduktam tadanuvyÁkhyÁsyÁmah – yadÁ purÚÒah pÁnÁÐanabhakÒalehyopayogÁn,prakªtikaraÆasa¿yogarÁÐideÐakÁlopayogasa¿sthopaÐayaviÒamÁnÁsevate, tadÁ tasya tebhyo vÁtapittaÐleÒmaÆo vaiÒamyamÁpadyante; te viÒamÁh ÐarÍramanusªutya yadÁ srotasÁmayanamukhÁni prativÁryÁvatiÒÔhante tadÁ janturyadyadÁhÁrajÁtamÁharati tattadasya mÚtrapurÍÒamevopajÁyate bhÚyiÒÔham nÁnyastathÁ ÐarÍraadhÁtuh; sa purÍÒopaÒtambhÁdvartayati, tasmÁcchuÒyato viÐeÒeÆa purÍÒamanurakÒyam tathÁ anyeÒÁmatikªuÐadurbalÁnÁm;  tasyÁnÁpyÁyamÁnasya viÒamÁÐanopacitÁ doÒÁh pªuthak pªuthagupadravairyu¿janto bhÚyah ÐarÍramupaÐoÒayanti| tatra vÁtah ÐÚlama¿gamardam kaÆÔhoddhva¿sanam pÁrÐvasa¿rujanama¿sÁvamardam svarabhedam pratiÐyÁyam copajanayati; pittam jvaramatÍsÁramantardÁham ca; ÐleÒmmÁ tu  pratiÐyÁyam Ðiraso gurutvamarocakam kÁsam ca,  sa  kÁsaprasa¿gÁdurasi kÒate ÐoÆitam niÒÔhÍvati, ÐoÆitagamanÁccÁsya daurbalyamupajÁyate|  evamete viÒamÁÐanopacitÁstrayo doÒÁ rÁjayakÒyÁÆamabhinirvartayanti | sa tairupaÐoÒaÆairupadravairupadrutah Ðanaih Ðanaih ÐuÒyati| tasmÁt purÚÒo matimÁn prakªtikaraÆasa¿yogarÁÐideÐakÁlopayogasa¿sthopaÐayaviÒamamÁhÁramÁharet ||10||

viÒamÁÐanam ÐoÒasyÁyatanamiti yaduktam tadanuvyÁkhyÁsyÁmah –  

 

yadÁ purÚÒah pÁnÁÐanabhakÒalehyopayogÁn,prakªtikaraÆasa¿yogarÁÐideÐakÁlopayogasa¿sthopaÐayaviÒamÁnÁsevate, tadÁ tasya tebhyo vÁtapittaÐleÒmaÆo vaiÒamyamÁpadyante; te viÒamÁh ÐarÍramanusªutya yadÁ srotasÁmayanamukhÁni prativÁryÁvatiÒÔhante tadÁ janturyadyadÁhÁrajÁtamÁharati tattadasya mÚtrapurÍÒamevopajÁyate bhÚyiÒÔham nÁnyastathÁ ÐarÍraadhÁtuh; sa purÍÒopaÒtambhÁdvartayati, tasmÁcchuÒyato viÐeÒeÆa purÍÒamanurakÒyam tathÁ anyeÒÁmatikªuÐadurbalÁnÁm;  tasyÁnÁpyÁyamÁnasya viÒamÁÐanopacitÁ doÒÁh pªuthak pªuthagupadravairyu¿janto bhÚyah ÐarÍramupaÐoÒayanti|  

 

tatra vÁtah ÐÚlama¿gamardam kaÆÔhoddhva¿sanam pÁrÐvasa¿rujanama¿sÁvamardam svarabhedam pratiÐyÁyam copajanayati; pittam jvaramatÍsÁramantardÁham ca; ÐleÒmmÁ tu  pratiÐyÁyam Ðiraso gurutvamarocakam kÁsam ca,  sa  kÁsaprasa¿gÁdurasi kÒate ÐoÆitam niÒÔhÍvati, ÐoÆitagamanÁccÁsya daurbalyamupajÁyate|   

 

evamete viÒamÁÐanopacitÁstrayo doÒÁ rÁjayakÒyÁÆamabhinirvartayanti |  

 

sa tairupaÐoÒaÆairupadravairupadrutah Ðanaih Ðanaih ÐuÒyati|  

 

tasmÁt purÚÒo matimÁn prakªtikaraÆasa¿yogarÁÐideÐakÁlopayogasa¿sthopaÐayaviÒamamÁhÁramÁharet ||10||

bhavati cÁtra-

bhavati cÁtra-

hitÁÐÍ syÁnmitÁÐÍ syÁtkÁlabhojÍ jitendriyah |

 

hitÁÐÍ syÁnmitÁÐÍ syÁtkÁlabhojÍ jitendriyah |

 

paÐyan rogÁn bahÚn kaÒtÁn buddhimÁn viÒamÁÐanÁt ||11||

paÐyan rogÁn bahÚn kaÒtÁn buddhimÁn viÒamÁÐanÁt ||11||

<div style="text-align:justify;">

<div style="text-align:justify;">

The final verse advises thus: Observing many troublesome diseases caused by irregular dieting, the wise should eat wholesome, measured and timely food with self-restraint. [10-11]

The final verse advises thus: Observing many troublesome diseases caused by irregular dieting, the wise should eat wholesome, measured and timely food with self-restraint. [10-11]

</div>

</div>

एतैश्चतुर्भिःशोषस्यायतनैरुपसेवितैर्वातपित्तश्लेष्माणःप्रकोपमापद्यन्ते| तेप्रकुपितानानाविधैरुपद्रवैःशरीरमुपशोषयन्ति| तंसर्वरोगाणांकष्टतमत्वाद्राजयक्ष्माणमाचक्षतेभिषजः; यस्माद्वापूर्वमासीद्भगवतःसोमस्योडुराजस्यतस्माद्राजयक्ष्मेति||१२||

एतैश्चतुर्भिःशोषस्यायतनैरुपसेवितैर्वातपित्तश्लेष्माणःप्रकोपमापद्यन्ते|  

 

तेप्रकुपितानानाविधैरुपद्रवैःशरीरमुपशोषयन्ति|  

 

तंसर्वरोगाणांकष्टतमत्वाद्राजयक्ष्माणमाचक्षतेभिषजः;  

 

यस्माद्वापूर्वमासीद्भगवतःसोमस्योडुराजस्यतस्माद्राजयक्ष्मेति||१२||

 

 

Te prakupitÁ nÁnÁvidhairÚpadravaih ÐarÍramupaÐoÒayanti |  

EtaiÐca caturbhi ÐoÒasyÁyatanairÚpasevitairvÁtapittaÐleÒmÁÆah prakopamÁpadyante| Te prakupitÁ nÁnÁvidhairÚpadravaih ÐarÍramupaÐoÒayanti | tam sarvarogÁÆÁm kaÒtatamatvÁdrÁjayakÒmÁÆamÁcakÒate bhiÒajah; yasmÁdvÁ pÚrvamÁsÍdbhagavatahsomasyo±urÁjasya tasmÁdrÁjayakÒmeti ||12||

tam sarvarogÁÆÁm kaÒtatamatvÁdrÁjayakÒmÁÆamÁcakÒate bhiÒajah; yasmÁdvÁ pÚrvamÁsÍdbhagavatahsomasyo±urÁjasya tasmÁdrÁjayakÒmeti ||12||

<div style="text-align:justify;">

<div style="text-align:justify;">

Regular use of the four etiological factors of ''shosha'' vitiates the ''doshas''. These vitiated ''doshas'' dry up the body while afflicting it with various complications. Physicians call it ''rajayakshma'' because it is most troublesome among all the diseases (''rajayakshma'' would literally translate to the “king of ''yakshmas''”) or because in ''vedic'' mythologies, it afflicted Lord Moon, the king of stars. [12]

Regular use of the four etiological factors of ''shosha'' vitiates the ''doshas''. These vitiated ''doshas'' dry up the body while afflicting it with various complications. Physicians call it ''rajayakshma'' because it is most troublesome among all the diseases (''rajayakshma'' would literally translate to the “king of ''yakshmas''”) or because in ''vedic'' mythologies, it afflicted Lord Moon, the king of stars. [12]

</div>

</div>

==== Prodromal symptoms ====

==== Prodromal symptoms ====