Changes

Dashapranayataneeya Adhyaya (view source)

Revision as of 13:59, 18 December 2019

944 bytes added , 13:59, 18 December 2019

no edit summary

Line 1: Line 1: +

{{#seo:

+

|title=Dashapranayataneeya Adhyaya

+

|titlemode=append

+

|keywords=Ten seats of life forces, pranayatana, vital centers, qualities of pranabhisara (life saver) physician, characteristics of rogabhisara(life destroyer), quack

+

|description=Sutra Sthana Chapter 29. The Ten Seats of Life Forces

+

}}

+

<big>'''Sutra Sthana Chapter 29. The Ten Seats of Life Forces '''</big>

Line 38: Line 45:

The narration of the chapter on the ten seats of the life forces begins

+

अथातो दशप्राणायतनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||

इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||

+

athātō daśaprāṇāyatanīyamadhyāyaṁ vyākhyāsyāmaḥ||1||

Line 50: Line 59:

iti ha smAha bhagavAnAtreyaH||2||

+

</div></div>

Now the chapter dealing with the ten principal seats of the life forces shall be explained in detail. Thus, spoke Lord Atreya. [1-2]

==== Ten principal seats of the life forces ====

+

दशैवायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः |

Line 60: Line 71:

तानीन्द्रियाणि विज्ञानं चेतनाहेतुमामयान्|

जानीते यः स वै विद्वान् प्राणाभिसर उच्यते||४||

+

daśaivāyatanānyāhuḥ prāṇā yēṣu pratiṣṭhitāḥ |

Line 72: Line 84:

tAnIndriyANi vij~jAnaM cetanAhetumAmayAn|

jAnIte yaH sa vai vidvAn prANAbhisara ucyate||4||

+

</div></div>

There are surely ten principal seats in which the life forces are established. The two temples, the three vital organs, the throat, blood, ''shukra'' (reproductive fluid), ''oja'' (the vital fluid) and the anus. The learned person who knows these as well as the sensory and motor organs, intelligence, the cause of consciousness as well as diseases is known as the companion of the life forces. [3-4]

==== Two types of doctors ====

+

द्विविधास्तु खलु भिषजो भवन्त्यग्निवेश! प्राणानामेकेऽभिसरा हन्तारो रोगाणां, रोगाणामेकेऽभिसरा हन्तारःप्राणानामिति||५||

+

dvividhāstu khalu bhiṣajō bhavantyagnivēśa! prāṇānāmēkē'bhisarā hantārō rōgāṇāṁ, rōgāṇāmēkē'bhisarāhantāraḥ prāṇānāmiti||5||

dvividhAstu khalu bhiShajo bhavantyagnivesha! prANAnAmeke~abhisarA hantAro rogANAM, rogANAmeke~abhisarAhantAraH prANAnAmiti||5||

+

</div></div>

Surely, there are two types of physicians, Agnivesha! One who is a companion of the life forces and destroyer of diseases, and the other who is the companion of diseases and destroyer of the life process. [5]

==== Qualities of ''pranabhisara'' (who protects life forces) ====

−

+

+

एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच- भगवंस्ते कथमस्माभिर्वेदितव्या भवेयुरिति||६||

भगवानुवाच- य इमे कुलीनाः पर्यवदातश्रुताः परिदृष्टकर्माणो दक्षाः शुचयो जितहस्ता जितात्मानः सर्वोपकरणवन्तःसर्वेन्द्रियोपपन्नाः प्रकृतिज्ञाः प्रतिपत्तिज्ञाश्च ते ज्ञेयाः प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणां; तथाविधा हि केवले शरीरज्ञानेशरीराभिनिर्वृत्तिज्ञाने प्रकृतिविकारज्ञाने च निःसंशयाः, सुखसाध्यकृच्छ्रसाध्ययाप्यप्रत्याख्येयानां च रोगाणांसमुत्थानपूर्वरूपलिङ्गवेदनोपशयविशेषज्ञाने व्यपगतसन्देहाः, त्रिविधस्यायुर्वेदसूत्रस्य ससङ्ग्रहव्याकरणस्यसत्रिविधौषधग्रामस्य प्रवक्तारः , पञ्चत्रिंशतो मूलफलानां चतुर्णां च स्नेहानां पञ्चानां च लवणानामष्टानां च मूत्राणामष्टानांच क्षीराणां क्षीरत्वग्वृक्षाणां च षण्णां शिरोविरेचनादेश्च पञ्चकर्माश्रयस्यौषधगणस्याष्टाविंशतेश्च यवागूनांद्वात्रिंशतश्चूर्णप्रदेहानां षण्णं च विरेचनशतानां पञ्चानां च कषायशतानां प्रयोक्तारः,स्वस्थवृत्तविहितभोजनपाननियमस्थानचङ्क्रमणशयनासनमात्राद्रव्याञ्जनधूमनावनाभ्यञ्जन-परिमार्जनवेगाविधारणविधारणव्यायामसात्म्येन्द्रियपरीक्षोपक्रमणसद्वृत्तकुशलाः , चतुष्पादोपगृहीते च भेषजे षोडशकलेसविनिश्चये सत्रिपर्येषणे सवातकलाकलज्ञाने व्यपगतसन्देहाः, चतुर्विधस्य च स्नेहस्य चतुर्विंशत्युपनयस्योपकल्पनीयस्य चतुःषष्टिपर्यन्तस्य च व्यवस्थापयितारः, बहुविधविधानयुक्तानां च स्नेह्यस्वेद्यवम्यविरेच्यविविधौषधोपचाराणां चकुशलाः, शिरोरोगादेर्दोषांशविकल्पजस्य च व्याधिसङ्ग्रहस्य सक्षयपिडकाविद्रधेस्त्रयाणां च शोफानांबहुविधशोफानुबन्धानामष्टचत्वारिंशतश्च रोगाधिकरणानां चत्वारिंशदुत्तरस्य च नानात्मजस्य व्याधिशतस्य तथाविगर्हितातिस्थूलातिकृशानां सहेतुलक्षणोपक्रमाणां स्वप्नस्य च हिताहितस्यास्वप्नातिस्वप्नस्य च सहेतूपक्रमस्य षण्णां चलङ्घनादीनामुपक्रमाणां सन्तर्पणापतर्पणजानां च रोगाणां सरूपप्रशमनानां शोणितजानां च व्याधीनां मदमूर्च्छायसन्न्यासानांच सकारणरूपौषधोपचाराणां कुशलाः, कुशलाश्चाहारविधिविनिश्चयस्य प्रकृत्याहिताहितानामाहारविकाराणामग्र्यसङ्ग्रहस्यासवानां च चतुरशीतेर्द्रव्यगुणकर्मविनिश्चयस्य रसानुरससंश्रयस्यसविकल्पवैरोधिकस्य द्वादशवर्गाश्रयस्य चान्नपानस्य सगुणप्रभावस्य सानुपानगुणस्य नवविधस्यार्थसङ्ग्रहस्याहारगतेश्चहिताहितोपयोगविशेषात्मकस्य च शुभाशुभविशेषस्य धात्वाश्रयाणां च रोगाणां सौषधसङ्ग्रहाणां दशानां च प्राणायतनानां यं चवक्ष्याम्यर्थेदशमहामूलीये त्रिंशत्तमाध्याये तत्र च कृत्स्नस्य तन्त्रोद्देशलक्षणस्य तन्त्रस्य चग्रहणधारणविज्ञानप्रयोगकर्मकार्यकालकर्तृकरणकुशलाः , कुशलाश्च स्मृतिमतिशास्त्रयुक्तिज्ञानस्यात्मनःशीलगुणैरविसंवादनेन च सम्पादनेन सर्वप्राणिषु चेतसो मैत्रस्य मातापितृभ्रातृबन्धुवत्, एवंयुक्ता भवन्त्यग्निवेश!प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणामिति||७||

+

ēvaṁvādinaṁ bhagavantamātrēyamagnivēśa uvāca- bhagavaṁstē kathamasmābhirvēditavyā bhavēyuriti||6||

Line 97: Line 115:

bhagavAnuvAca- ya ime kulInAH paryavadAtashrutAH paridRuShTakarmANo dakShAH shucayo jitahastA jitAtmAnaHsarvopakaraNavantaH sarvendriyopapannAH prakRutij~jAH pratipattij~jAshca te j~jeyAH prANAnAmabhisarA hantArorogANAM; tathAvidhA hi kevale sharIraj~jAne sharIrAbhinirvRuttij~jAne prakRutivikAraj~jAne ca niHsaMshayAH,sukhasAdhyakRucchrasAdhyayApyapratyAkhyeyAnAM ca rogANAMsamutthAnapUrvarUpali~ggavedanopashayavisheShaj~jAne vyapagatasandehAH, trividhasy[[Ayurveda]]sUtrasyasasa~ggrahavyAkaraNasya satrividhauShadhagrAmasya pravaktAraH , pa~jcatriMshato mUlaphalAnAM caturNAM casnehAnAM pa~jcAnAM ca lavaNAnAmaShTAnAM ca mUtrANAmaShTAnAM ca kShIrANAM kShIratvagvRukShANAM caShaNNAM shirovirecanAdeshca pa~jcakarmAshrayasyauShadhagaNasyAShTAviMshateshca yavAgUnAMdvAtriMshatashcUrNapradehAnAM ShaNNaM ca virecanashatAnAM pa~jcAnAM ca kaShAyashatAnAM prayoktAraH,svasthavRuttavihitabhojanapAnaniyamasthAnaca~gkramaNashayanAsanamAtrAdravyA~jjanadhUmanAvanAbhya~jjana-parimArjanavegAvidhAraNavidhAraNavyAyAmasAtmyendriyaparIkShopakramaNasadvRuttakushalAH ,catuShpAdopagRuhIte ca bheShaje ShoDashakale savinishcaye satriparyeShaNe savAtakalAkalaj~jAnevyapagatasandehAH, caturvidhasya ca snehasya caturviMshatyupanayasyopakalpanIyasya catuHShaShTiparyantasya ca vyavasthApayitAraH, bahuvidhavidhAnayuktAnAM ca snehyasvedyavamyavirecyavividhauShadhopacArANAM cakushalAH, shirorogAderdoShAMshavikalpajasya ca vyAdhisa~ggrahasya sakShayapiDakAvidradhestrayANAM cashophAnAM bahuvidhashophAnubandhAnAmaShTacatvAriMshatashca rogAdhikaraNAnAM catvAriMshaduttarasya canAnAtmajasya vyAdhishatasya tathA vigarhitAtisthUlAtikRushAnAM sahetulakShaNopakramANAM svapnasya cahitAhitasyAsvapnAtisvapnasya ca sahetUpakramasya ShaNNAM ca la~gghanAdInAmupakramANAMsantarpaNApatarpaNajAnAM ca rogANAM sarUpaprashamanAnAM shoNitajAnAM ca vyAdhInAMmadamUrcchAyasannyAsAnAM ca sakAraNarUpauShadhopacArANAM kushalAH, kushalAshcAhAravidhivinishcayasyaprakRutyA hitAhitAnAmAhAravikArANAmagryasa~ggrahasyAsavAnAM ca caturashIterdravyaguNakarmavinishcayasyarasAnurasasaMshrayasya savikalpavairodhikasya dvAdashavargAshrayasya cAnnapAnasya saguNaprabhAvasyasAnupAnaguNasya navavidhasyArthasa~ggrahasyAhAragateshca hitAhitopayogavisheShAtmakasya cashubhAshubhavisheShasya dhAtvAshrayANAM ca rogANAM sauShadhasa~ggrahANAM dashAnAM ca prANAyatanAnAMyaM ca vakShyAmyarthedashamahAmUlIye triMshattamAdhyAye tatra ca kRutsnasya tantroddeshalakShaNasya tantrasyaca grahaNadhAraNavij~jAnaprayogakarmakAryakAlakartRukaraNakushalAH, kushalAshcasmRutimatishAstrayuktij~jAnasyAtmanaH shIlaguNairavisaMvAdanena ca sampAdanena sarvaprANiShu cetaso maitrasyamAtApitRubhrAtRubandhuvat, evaMyuktA bhavantyagnivesha! prANAnAmabhisarA hantAro rogANAmiti||7||

+

</div></div>

Hearing this statement from Lord Atreya, Agnivesha enquires, “O! Lord! How can we identify them?

Line 125: Line 144:

==== Characteristics of ''rogabhisara'' (who creates diseases and destroys life forces) ====

+

अतो विपरीता रोगाणामभिसरा हन्तारः प्राणानां, भिषक्छद्मप्रतिच्छन्नाः कण्टकभूता लोकस्य प्रतिरूपकसधर्माणो राज्ञांप्रमादाच्चरन्ति राष्ट्राणि||८||

तेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति- अत्यर्थं वैद्यवेशेन श्लाघमाना विशिखान्तरमनुचरन्ति कर्मलोभात्, श्रुत्वा चकस्यचिदातुर्यमभितः परिपतन्ति, संश्रवणे चास्यात्मनो वैद्यगुणानुच्चैर्वदन्ति, यश्चास्य वैद्यः प्रतिकर्म करोति तस्य चदोषान्मुहुर्मुहुरुदाहरन्ति, आतुरमित्राणि च प्रहर्षणोपजापोपसेवादिभिरिच्छन्त्यात्मीकर्तुं, स्वल्पेच्छुतां चात्मनः ख्यापयन्ति,कर्म चासाद्य मुहुर्मुहुरवलोकयन्ति दाक्ष्येणाज्ञानमात्मनः प्रच्छादयितुकामाः, व्याधिं चापावर्तयितुमशक्नुवतोव्याधितमेवानुपकरणमपरिचारकमनात्मवन्तमुपदिशन्ति , अन्तगतं चैनमभिसमीक्ष्यान्यमाश्रयन्ति देशमपदेशमात्मनःकृत्वा, प्राकृतजनसन्निपाते चात्मनः कौशलमकुशलवद्वर्णयन्ति, अधीरवच्च धैर्यमपवदन्ति धीराणां, विद्वज्जनसन्निपातं(चाभिसमीक्ष्य) प्रतिभयमिव कान्तारमध्वगाः परिहरन्ति दूरात्, यश्चैषां कश्चित् सूत्रावयवो भवत्युपयुक्तस्तमप्रकृतेप्रकृतान्तरे वा सततमुदाहरन्ति, न चानुयोगमिच्छन्त्यनुयोक्तुं वा, मृत्योरिव चानुयोगादुद्विजन्ते, न चैषामाचार्यः शिष्यःसब्रह्मचारी वैवादिको वा कश्चित् प्रज्ञायत इति||९||

+

atō viparītā rōgāṇāmabhisarā hantāraḥ prāṇānāṁ, bhiṣakchadmapraticchannāḥ kaṇṭakabhūtā lōkasyapratirūpakasadharmāṇō rājñāṁ pramādāccaranti rāṣṭrāṇi||8||

Line 137: Line 158:

teShAmidaM visheShavij~jAnaM bhavati- atyarthaM vaidyaveshena shlAghamAnAvishikhAntaramanucaranti karmalobhAt, shrutvA ca kasyacidAturyamabhitaH paripatanti, saMshravaNecAsyAtmano vaidyaguNAnuccairvadanti, yashcAsya vaidyaH pratikarma karoti tasya cadoShAnmuhurmuhurudAharanti, AturamitrANi ca praharShaNopajApopasevAdibhiricchantyAtmIkartuM,svalpecchutAM cAtmanaH khyApayanti, karma cAsAdya muhurmuhuravalokayantidAkShyeNAj~jAnamAtmanaH pracchAdayitukAmAH, vyAdhiM cApAvartayitumashaknuvatovyAdhitamevAnupakaraNamaparicArakamanAtmavantamupadishanti [2] , antagataMcainamabhisamIkShyAnyamAshrayanti deshamapadeshamAtmanaH kRutvA, prAkRutajanasannipAtecAtmanaH kaushalamakushalavadvarNayanti, adhIravacca dhairyamapavadanti dhIrANAM,vidvajjanasannipAtaM (cAbhisamIkShya) pratibhayamiva kAntAramadhvagAH pariharanti dUrAt,yashcaiShAM kashcit sUtrAvayavo bhavatyupayuktastamaprakRute prakRutAntare vA satatamudAharanti,na cAnuyogamicchantyanuyoktuM vA, mRutyoriva cAnuyogAdudvijante, na caiShAmAcAryaH shiShyaHsabrahmacArI vaivAdiko vA kashcit praj~jAyata iti||9||

+

</div></div>

Contrary to this are the companions of disease, the killers of the life process, wearing the mask of a physician like a charlatan roams the country owing to the oversight of the King.

Line 145: Line 167:

==== Social hazards from quackery ====

+

भवन्ति चात्र-

Line 158: Line 181:

ये तु शास्त्रविदो दक्षाः शुचयः कर्मकोविदाः|

जितहस्ता जितात्मानस्तेभ्यो नित्यं कृतं नमः||१३||

+

bhavanti cātra-

Line 184: Line 208:

ye tu shAstravido dakShAH shucayaH karmakovidAH|

jitahastA jitAtmAnastebhyo nityaM kRutaM namaH||13||

+

</div></div>

It has also been said -

Line 194: Line 219:

Eternal salutations to those physicians who are well versed in the texts, who are adept, pure and well versed in practice, who have complete control over their hands in performing skilled treatments and those who have self-control. [10-13]

+

तत्र श्लोकः-

दशप्राणायतनिके श्लोकस्थानार्थसङ्ग्रहः|

द्विविधा भिषजश्चोक्ताः प्राणस्यायतनानि च||१४||

+

tatra ślōkaḥ-

Line 206: Line 233:

dashaprANAyatanike shlokasthAnArthasa~ggrahaH|

dvividhA bhiShajashcoktAH prANasyAyatanAni ca||14||

+

</div></div>

The summarizing verses -

Agnivesha

Administrators, Editors, Bots, Bureaucrats, Charaksamhita, Moderators (CommentStreams), Interface administrators, Administrators

10,235

edits