9,091
edits
Changes
→Management of vata dominant madatyaya
मद्योत्क्लिष्टेन दोषेण रुद्धः [१] स्रोतःसु मारुतः |
मद्योत्क्लिष्टेन दोषेण रुद्धः [१] स्रोतःसु मारुतः |
करोति वेदनां तीव्रां शिरस्यस्थिषु सन्धिषु ||११७||
करोति वेदनां तीव्रां शिरस्यस्थिषु सन्धिषु ||११७||
दोषविष्यन्दनार्थं हि तस्मै [२] मद्यं विशेषतः |
दोषविष्यन्दनार्थं हि तस्मै [२] मद्यं विशेषतः |
व्यवायितीक्ष्णोष्णतया देयमम्ले(न्ये)षु सत्स्वपि ||११८||
व्यवायितीक्ष्णोष्णतया देयमम्ले(न्ये)षु सत्स्वपि ||११८||
स्रोतोविबन्धनुन्मद्यं मारुतस्यानुलोमनम् |
स्रोतोविबन्धनुन्मद्यं मारुतस्यानुलोमनम् |
रोचनं दीपनं चाग्नेरभ्यासात् सात्म्यमेव च ||११९||
रोचनं दीपनं चाग्नेरभ्यासात् सात्म्यमेव च ||११९||
रुजः [३] स्रोतःस्वरुद्धेषु मारुते चानुलोमिते |
रुजः [३] स्रोतःस्वरुद्धेषु मारुते चानुलोमिते |
निवर्तन्ते विकाराश्च शाम्यन्त्यस्य मदोदयाः ||१२०||
निवर्तन्ते विकाराश्च शाम्यन्त्यस्य मदोदयाः ||१२०||
बीजपूरकवृक्षाम्लकोलदाडिमसंयुतम् |
बीजपूरकवृक्षाम्लकोलदाडिमसंयुतम् |
यवानीहपुषाजाजीशृङ्गवेरावचूर्णितम् ||१२१||
यवानीहपुषाजाजीशृङ्गवेरावचूर्णितम् ||१२१||
सस्नेहैः शक्तुभिर्युक्तमवदंशैर्विरोचितम् [४] |
सस्नेहैः शक्तुभिर्युक्तमवदंशैर्विरोचितम् [४] |
दद्यात् सलवणं मद्यं पैष्टिकं वातशान्तये ||१२२||
दद्यात् सलवणं मद्यं पैष्टिकं वातशान्तये ||१२२||
दृष्ट्वा वातोल्बणं लिङ्गं रसैश्चैनमुपाचरेत् |
दृष्ट्वा वातोल्बणं लिङ्गं रसैश्चैनमुपाचरेत् |
लावतित्तिरदक्षाणां स्निग्धाम्लैः शिखिनामपि ||१२३||
लावतित्तिरदक्षाणां स्निग्धाम्लैः शिखिनामपि ||१२३||
पक्षिणां मृगमत्स्यानामानूपानां च संस्कृतैः |
पक्षिणां मृगमत्स्यानामानूपानां च संस्कृतैः |
भूशयप्रसहानां च रसैः शाल्योदनेन च ||१२४||
भूशयप्रसहानां च रसैः शाल्योदनेन च ||१२४||
स्निग्धोष्णलवणाम्लैश्च वेशवारैर्मुखप्रियैः |
स्निग्धोष्णलवणाम्लैश्च वेशवारैर्मुखप्रियैः |
चित्रैर्गौधूमिकैश्चान्नैर्वारुणीमण्डसंयुतैः [५] ||१२५||
चित्रैर्गौधूमिकैश्चान्नैर्वारुणीमण्डसंयुतैः [५] ||१२५||
पिशितार्द्रकगर्भाभिः स्निग्धाभिः पूपवर्तिभिः |
पिशितार्द्रकगर्भाभिः स्निग्धाभिः पूपवर्तिभिः |
माषपूपलिकाभिश्च वातिकं समुपाचरेत् ||१२६||
माषपूपलिकाभिश्च वातिकं समुपाचरेत् ||१२६||
नातिस्निग्धं न चाम्लेन युक्तं समरिचार्द्रकम् |
नातिस्निग्धं न चाम्लेन युक्तं समरिचार्द्रकम् |
मेद्यं प्रागुदितं मांसं दाडिमस्वरसेन वा ||१२७||
मेद्यं प्रागुदितं मांसं दाडिमस्वरसेन वा ||१२७||
पृथक्त्रिजातकोपेतं सधान्यमरिचार्द्रकम् |
पृथक्त्रिजातकोपेतं सधान्यमरिचार्द्रकम् |
रसप्रलेपि [६] सम्पूपैः सुखोष्णैः सम्प्रदापयेत् ||१२८||
रसप्रलेपि [६] सम्पूपैः सुखोष्णैः सम्प्रदापयेत् ||१२८||
भुक्ते [७] तु वारुणीमण्डं दद्यात् पातुं पिपासवे |
भुक्ते [७] तु वारुणीमण्डं दद्यात् पातुं पिपासवे |
दाडिमस्य रसं वाऽपि जलं वा पाञ्चमूलिकम् ||१२९||
दाडिमस्य रसं वाऽपि जलं वा पाञ्चमूलिकम् ||१२९||
धान्यनागरतोयं च दधिमण्डमथापि वा |
धान्यनागरतोयं च दधिमण्डमथापि वा |
अम्लकाञ्जिकमण्डं वा शुक्तोदकमथापि वा ||१३०||
अम्लकाञ्जिकमण्डं वा शुक्तोदकमथापि वा ||१३०||
कर्मणाऽनेन सिद्धेन विकार उपशाम्यति |
कर्मणाऽनेन सिद्धेन विकार उपशाम्यति |
मात्राकालप्रयुक्तेन बलं वर्णश्च वर्धते ||१३१||
मात्राकालप्रयुक्तेन बलं वर्णश्च वर्धते ||१३१||
अभ्यङ्गोत्सादनैः स्नानैरुष्णैः प्रावरणैर्घनैः |
अभ्यङ्गोत्सादनैः स्नानैरुष्णैः प्रावरणैर्घनैः |
घनैरगुरुपङ्कैश्च धूपैश्चागुरुजैर्घनैः ||१३३||
घनैरगुरुपङ्कैश्च धूपैश्चागुरुजैर्घनैः ||१३३||
नारीणां यौवनोष्णानां निर्दयैरुपगूहनैः |
नारीणां यौवनोष्णानां निर्दयैरुपगूहनैः |
श्रोण्यूरुकुचभारैश्च संरोधोष्णसुखावहैः ||१३४||
श्रोण्यूरुकुचभारैश्च संरोधोष्णसुखावहैः ||१३४||
शयनाच्छादनैरुष्णैरुष्णैश्चान्तर्गृहैः सुखैः |
शयनाच्छादनैरुष्णैरुष्णैश्चान्तर्गृहैः सुखैः |
मारुतप्रबलः शीघ्रं प्रशाम्यति मदात्ययः ||१३५||
मारुतप्रबलः शीघ्रं प्रशाम्यति मदात्ययः ||१३५||
madyōtkliṣṭēna dōṣēṇa ruddhaḥ [1] srōtaḥsu mārutaḥ|
madyōtkliṣṭēna dōṣēṇa ruddhaḥ [1] srōtaḥsu mārutaḥ|
karōti vēdanāṁ tīvrāṁ śirasyasthiṣu sandhiṣu||117||
karōti vēdanāṁ tīvrāṁ śirasyasthiṣu sandhiṣu||117||
dōṣaviṣyandanārthaṁ hi tasmai [2] madyaṁ viśēṣataḥ|
dōṣaviṣyandanārthaṁ hi tasmai [2] madyaṁ viśēṣataḥ|
vyavāyitīkṣṇōṣṇatayā dēyamamlē(nyē)ṣu satsvapi||118||
vyavāyitīkṣṇōṣṇatayā dēyamamlē(nyē)ṣu satsvapi||118||
srōtōvibandhanunmadyaṁ mārutasyānulōmanam|
srōtōvibandhanunmadyaṁ mārutasyānulōmanam|
rōcanaṁ dīpanaṁ cāgnērabhyāsāt sātmyamēva ca||119||
rōcanaṁ dīpanaṁ cāgnērabhyāsāt sātmyamēva ca||119||
rujaḥ [3] srōtaḥsvaruddhēṣu mārutē cānulōmitē|
rujaḥ [3] srōtaḥsvaruddhēṣu mārutē cānulōmitē|
nivartantē vikārāśca śāmyantyasya madōdayāḥ||120||
nivartantē vikārāśca śāmyantyasya madōdayāḥ||120||
bījapūrakavr̥kṣāmlakōladāḍimasaṁyutam|
bījapūrakavr̥kṣāmlakōladāḍimasaṁyutam|
yavānīhapuṣājājīśr̥ṅgavērāvacūrṇitam||121||
yavānīhapuṣājājīśr̥ṅgavērāvacūrṇitam||121||
sasnēhaiḥ śaktubhiryuktamavadaṁśairvirōcitam [4] |
sasnēhaiḥ śaktubhiryuktamavadaṁśairvirōcitam [4] |
dadyāt salavaṇaṁ madyaṁ paiṣṭikaṁ vātaśāntayē||122||
dadyāt salavaṇaṁ madyaṁ paiṣṭikaṁ vātaśāntayē||122||
dr̥ṣṭvā vātōlbaṇaṁ liṅgaṁ rasaiścainamupācarēt|
dr̥ṣṭvā vātōlbaṇaṁ liṅgaṁ rasaiścainamupācarēt|
lāvatittiradakṣāṇāṁ snigdhāmlaiḥ śikhināmapi||123||
lāvatittiradakṣāṇāṁ snigdhāmlaiḥ śikhināmapi||123||
pakṣiṇāṁ mr̥gamatsyānāmānūpānāṁ ca saṁskr̥taiḥ|
pakṣiṇāṁ mr̥gamatsyānāmānūpānāṁ ca saṁskr̥taiḥ|
bhūśayaprasahānāṁ ca rasaiḥ śālyōdanēna ca||124||
bhūśayaprasahānāṁ ca rasaiḥ śālyōdanēna ca||124||
snigdhōṣṇalavaṇāmlaiśca vēśavārairmukhapriyaiḥ|
snigdhōṣṇalavaṇāmlaiśca vēśavārairmukhapriyaiḥ|
citrairgaudhūmikaiścānnairvāruṇīmaṇḍasaṁyutaiḥ [5] ||125||
citrairgaudhūmikaiścānnairvāruṇīmaṇḍasaṁyutaiḥ [5] ||125||
piśitārdrakagarbhābhiḥ snigdhābhiḥ pūpavartibhiḥ|
piśitārdrakagarbhābhiḥ snigdhābhiḥ pūpavartibhiḥ|
māṣapūpalikābhiśca vātikaṁ samupācarēt||126||
māṣapūpalikābhiśca vātikaṁ samupācarēt||126||
nātisnigdhaṁ na cāmlēna yuktaṁ samaricārdrakam|
nātisnigdhaṁ na cāmlēna yuktaṁ samaricārdrakam|
mēdyaṁ prāguditaṁ māṁsaṁ dāḍimasvarasēna vā||127||
mēdyaṁ prāguditaṁ māṁsaṁ dāḍimasvarasēna vā||127||
pr̥thaktrijātakōpētaṁ sadhānyamaricārdrakam|
pr̥thaktrijātakōpētaṁ sadhānyamaricārdrakam|
rasapralēpi [6] sampūpaiḥ sukhōṣṇaiḥ sampradāpayēt||128||
rasapralēpi [6] sampūpaiḥ sukhōṣṇaiḥ sampradāpayēt||128||
bhuktē [7] tu vāruṇīmaṇḍaṁ dadyāt pātuṁ pipāsavē|
bhuktē [7] tu vāruṇīmaṇḍaṁ dadyāt pātuṁ pipāsavē|
dāḍimasya rasaṁ vā'pi jalaṁ vā pāñcamūlikam||129||
dāḍimasya rasaṁ vā'pi jalaṁ vā pāñcamūlikam||129||
dhānyanāgaratōyaṁ ca dadhimaṇḍamathāpi vā|
dhānyanāgaratōyaṁ ca dadhimaṇḍamathāpi vā|
amlakāñjikamaṇḍaṁ vā śuktōdakamathāpi vā||130||
amlakāñjikamaṇḍaṁ vā śuktōdakamathāpi vā||130||
karmaṇā'nēna siddhēna vikāra upaśāmyati|
karmaṇā'nēna siddhēna vikāra upaśāmyati|
mātrākālaprayuktēna balaṁ varṇaśca vardhatē||131||
mātrākālaprayuktēna balaṁ varṇaśca vardhatē||131||
rāgaṣāḍavasaṁyōgairvividhairbhaktarōcanaiḥ|
rāgaṣāḍavasaṁyōgairvividhairbhaktarōcanaiḥ|
piśitaiḥ śākapiṣṭānnairyavagōdhūmaśālibhiḥ||132||
piśitaiḥ śākapiṣṭānnairyavagōdhūmaśālibhiḥ||132||
abhyaṅgōtsādanaiḥ snānairuṣṇaiḥ prāvaraṇairghanaiḥ|
abhyaṅgōtsādanaiḥ snānairuṣṇaiḥ prāvaraṇairghanaiḥ|
ghanairagurupaṅkaiśca dhūpaiścāgurujairghanaiḥ||133||
ghanairagurupaṅkaiśca dhūpaiścāgurujairghanaiḥ||133||
nārīṇāṁ yauvanōṣṇānāṁ nirdayairupagūhanaiḥ|
nārīṇāṁ yauvanōṣṇānāṁ nirdayairupagūhanaiḥ|
śrōṇyūrukucabhāraiśca saṁrōdhōṣṇasukhāvahaiḥ||134||
śrōṇyūrukucabhāraiśca saṁrōdhōṣṇasukhāvahaiḥ||134||
śayanācchādanairuṣṇairuṣṇaiścāntargr̥haiḥ sukhaiḥ|
śayanācchādanairuṣṇairuṣṇaiścāntargr̥haiḥ sukhaiḥ|
mārutaprabalaḥ śīghraṁ praśāmyati madātyayaḥ||135||
mārutaprabalaḥ śīghraṁ praśāmyati madātyayaḥ||135||
madyotkliShTena doSheNa ruddhaH [1] srotaHsu mArutaH |
madyotkliShTena doSheNa ruddhaH [1] srotaHsu mArutaH |
karoti vedanAM tIvrAM shirasyasthiShu sandhiShu ||117||
karoti vedanAM tIvrAM shirasyasthiShu sandhiShu ||117||
doShaviShyandanArthaM hi tasmai [2] madyaM visheShataH |
doShaviShyandanArthaM hi tasmai [2] madyaM visheShataH |
vyavAyitIkShNoShNatayA deyamamle(nye)Shu satsvapi ||118||
vyavAyitIkShNoShNatayA deyamamle(nye)Shu satsvapi ||118||
srotovibandhanunmadyaM mArutasyAnulomanam |
srotovibandhanunmadyaM mArutasyAnulomanam |
rocanaM dIpanaM cAgnerabhyAsAt sAtmyameva ca ||119||
rocanaM dIpanaM cAgnerabhyAsAt sAtmyameva ca ||119||
rujaH [3] srotaHsvaruddheShu mArute cAnulomite |
rujaH [3] srotaHsvaruddheShu mArute cAnulomite |
nivartante vikArAshca shAmyantyasya madodayAH ||120||
nivartante vikArAshca shAmyantyasya madodayAH ||120||
bIjapUrakavRukShAmlakoladADimasaMyutam |
bIjapUrakavRukShAmlakoladADimasaMyutam |
yavAnIhapuShAjAjIshRu~ggaverAvacUrNitam ||121||
yavAnIhapuShAjAjIshRu~ggaverAvacUrNitam ||121||
sasnehaiH shaktubhiryuktamavadaMshairvirocitam [4] |
sasnehaiH shaktubhiryuktamavadaMshairvirocitam [4] |
dadyAt salavaNaM madyaM paiShTikaM vAtashAntaye ||122||
dadyAt salavaNaM madyaM paiShTikaM vAtashAntaye ||122||
dRuShTvA vAtolbaNaM li~ggaM rasaishcainamupAcaret |
dRuShTvA vAtolbaNaM li~ggaM rasaishcainamupAcaret |
lAvatittiradakShANAM snigdhAmlaiH shikhinAmapi ||123||
lAvatittiradakShANAM snigdhAmlaiH shikhinAmapi ||123||
pakShiNAM mRugamatsyAnAmAnUpAnAM ca saMskRutaiH |
pakShiNAM mRugamatsyAnAmAnUpAnAM ca saMskRutaiH |
bhUshayaprasahAnAM ca rasaiH shAlyodanena ca ||124||
bhUshayaprasahAnAM ca rasaiH shAlyodanena ca ||124||
snigdhoShNalavaNAmlaishca veshavArairmukhapriyaiH |
snigdhoShNalavaNAmlaishca veshavArairmukhapriyaiH |
citrairgaudhUmikaishcAnnairvAruNImaNDasaMyutaiH [5] ||125||
citrairgaudhUmikaishcAnnairvAruNImaNDasaMyutaiH [5] ||125||
pishitArdrakagarbhAbhiH snigdhAbhiH pUpavartibhiH |
pishitArdrakagarbhAbhiH snigdhAbhiH pUpavartibhiH |
mAShapUpalikAbhishca vAtikaM samupAcaret ||126||
mAShapUpalikAbhishca vAtikaM samupAcaret ||126||
nAtisnigdhaM na cAmlena yuktaM samaricArdrakam |
nAtisnigdhaM na cAmlena yuktaM samaricArdrakam |
medyaM prAguditaM mAMsaM dADimasvarasena vA ||127||
medyaM prAguditaM mAMsaM dADimasvarasena vA ||127||
pRuthaktrijAtakopetaM sadhAnyamaricArdrakam |
pRuthaktrijAtakopetaM sadhAnyamaricArdrakam |
rasapralepi [6] sampUpaiH sukhoShNaiH sampradApayet ||128||
rasapralepi [6] sampUpaiH sukhoShNaiH sampradApayet ||128||
bhukte [7] tu vAruNImaNDaM dadyAt pAtuM pipAsave |
bhukte [7] tu vAruNImaNDaM dadyAt pAtuM pipAsave |
dADimasya rasaM vA~api jalaM vA pA~jcamUlikam ||129||
dADimasya rasaM vA~api jalaM vA pA~jcamUlikam ||129||
dhAnyanAgaratoyaM ca dadhimaNDamathApi vA |
dhAnyanAgaratoyaM ca dadhimaNDamathApi vA |
amlakA~jjikamaNDaM vA shuktodakamathApi vA ||130||
amlakA~jjikamaNDaM vA shuktodakamathApi vA ||130||
karmaNA~anena siddhena vikAra upashAmyati |
karmaNA~anena siddhena vikAra upashAmyati |
mAtrAkAlaprayuktena balaM varNashca vardhate ||131||
mAtrAkAlaprayuktena balaM varNashca vardhate ||131||
rAgaShADavasaMyogairvividhairbhaktarocanaiH |
rAgaShADavasaMyogairvividhairbhaktarocanaiH |
pishitaiH shAkapiShTAnnairyavagodhUmashAlibhiH ||132||
pishitaiH shAkapiShTAnnairyavagodhUmashAlibhiH ||132||
abhya~ggotsAdanaiH snAnairuShNaiH prAvaraNairghanaiH |
abhya~ggotsAdanaiH snAnairuShNaiH prAvaraNairghanaiH |
ghanairagurupa~gkaishca dhUpaishcAgurujairghanaiH ||133||
ghanairagurupa~gkaishca dhUpaishcAgurujairghanaiH ||133||
nArINAM yauvanoShNAnAM nirdayairupagUhanaiH |
nArINAM yauvanoShNAnAM nirdayairupagUhanaiH |
shroNyUrukucabhAraishca saMrodhoShNasukhAvahaiH ||134||
shroNyUrukucabhAraishca saMrodhoShNasukhAvahaiH ||134||
shayanAcchAdanairuShNairuShNaishcAntargRuhaiH sukhaiH |
shayanAcchAdanairuShNairuShNaishcAntargRuhaiH sukhaiH |
mArutaprabalaH shIghraM prashAmyati madAtyayaH ||135||
mArutaprabalaH shIghraM prashAmyati madAtyayaH ||135||