Rasa Vimana: Difference between revisions
| Line 47: | Line 47: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
athātō rasavimānaṁ vyākhyāsyāmaḥ||1|| | |||
iti ha | iti ha smāha bhagavānātrēyaḥ||2|| | ||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 63: | Line 63: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
iha khalu vyādhīnāṁ nimittapūrvarūparūpōpaśayasaṅkhyāprādhānyavidhivikalpa balakālaviśēṣānanupraviśyānantaraṁ [1] dōṣabhēṣajadēśakālabalaśarīrasārāhārasātmyasattvaprakr̥tivayasāṁ [2] mānamavahitamanasā yathāvajjñēyaṁ bhavati bhiṣajā, dōṣādimānajñānāyattatvāt [3] kriyāyāḥ| | |||
na hyamānajñō dōṣādīnāṁ [4] bhiṣag vyādhinigrahasamarthō bhavati| | |||
tasmāddōṣādimānajñānārthaṁ [5] vimānasthānamupadēkṣyāmō'gnivēśa!||3|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 82: | Line 82: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tatrādau rasadravyadōṣavikāraprabhāvān vakṣyāmaḥ| | |||
rasāstāvat ṣaṭ- madhurāmlalavaṇakaṭutiktakaṣāyāḥ| | |||
tē samyagupayujyamānāḥ śarīraṁ yāpayanti, mithyōpayujyamānāstu khalu dōṣaprakōpāyōpakalpantē||4|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 99: | Line 99: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
dōṣāḥ punastrayō vātapittaślēṣmāṇaḥ| | |||
tē prakr̥tibhūtāḥ śarīrōpakārakā [1] bhavanti, vikr̥timāpannāstu khalu nānāvidhairvikāraiḥ śarīramupatāpayanti||5|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 114: | Line 115: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tatra | tatra dōṣamēkaikaṁ trayastrayō rasā janayanti, trayastrayaścōpaśamayanti| | ||
tadyathā- kaṭutiktakaṣāyā vātaṁ janayanti, madhurāmlalavaṇāstvēnaṁ śamayanti; kaṭvamlalavaṇāḥ pittaṁ janayanti, madhuratiktakaṣāyāstvēnacchmayanti; madhurāmlalavaṇāḥ ślēṣmāṇaṁ janayanti, kaṭutiktakaṣāyāstvēnaṁ śamayanti||6|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 127: | Line 129: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
rasadōṣasannipātē tu yē rasā yairdōṣaiḥ samānaguṇāḥ samānaguṇabhūyiṣṭhā vā bhavanti tē tānabhivardhayanti, viparītaguṇā viparītaguṇabhūyiṣṭhā vā śamayantyabhyasyamānā iti| | |||
ētadvyavasthāhētōḥ ṣaṭtvamupadiśyatē rasānāṁ parasparēṇāsaṁsr̥ṣṭānāṁ, tritvaṁ ca dōṣāṇām||7|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 136: | Line 139: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
saṁsargavikalpavistarō hyēṣāmaparisaṅkhyēyō bhavati, vikalpabhēdāparisaṅkhyēyatvāt||8|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 145: | Line 150: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tatra | tatra khalvanēkarasēṣu [1] dravyēṣvanēkadōṣātmakēṣu ca vikārēṣu rasadōṣaprabhāvamēkaikaśyēnābhisamīkṣya tatō dravyavikārayōḥ prabhāvatattvaṁ vyavasyēt||9|| | ||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 156: | Line 161: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
na | na tvēvaṁ khalu sarvatra| | ||
na hi vikr̥tiviṣamasamavētānāṁ nānātmakānāṁ parasparēṇa cōpahatānāmanyaiśca [1] vikalpanairvikalpitānāmavayavaprabhāvānumānēnaiva samudāyaprabhāvatattvamadhyavasātuṁ śakyam||10|| | |||
na hi | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 167: | Line 171: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tathāyuktē hi samudayē samudāyaprabhāvatattvamēvamēvōpalabhya tatō dravyavikāraprabhāvatattvaṁ vyavasyēt||11|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 176: | Line 181: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tasmādrasaprabhāvataśca dravyaprabhāvataśca dōṣaprabhāvataśca vikāraprabhāvataśca tattvamupadēkṣyāmaḥ||12|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 189: | Line 195: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tatraiṣa rasaprabhāva upadiṣṭō bhavati| | |||
dravyaprabhāvaṁ punarupadēkṣyāmaḥ| | |||
tailasarpirmadhūni vātapittaślēṣmapraśamanārthāni [1] dravyāṇi bhavanti||13|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 198: | Line 208: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tatra | tatra tailaṁ snēhauṣṇyagauravōpapannatvādvātaṁ jayati [1] satatamabhyasyamānaṁ; vātō hi raukṣyaśaityalāghavōpapannō viruddhaguṇō bhavati, viruddhaguṇasannipātē hi bhūyasā'lpamavajīyatē, tasmāttailaṁ vātaṁ jayati satatamabhyasyamānam| | ||
sarpiḥ khalvēvamēva pittaṁ jayati, mādhuryācchaityānmandatvācca [2] ; pittaṁ hyamadhuramuṣṇaṁ tīkṣṇaṁ ca| | |||
madhu ca ślēṣmāṇaṁ jayati, raukṣyāttaikṣṇyāt kaṣāyatvācca; ślēṣmā hi snigdhō mandō madhuraśca [3] | | |||
yaccānyadapi kiñciddravyamēvaṁ vātapittakaphēbhyō guṇatō viparītaṁ syāttaccaitāñjayatyabhyasyamānam||14|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 209: | Line 222: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
atha khalu | atha khalu trīṇi dravyāṇi nātyupayuñjītādhikamanyēbhyō dravyēbhyaḥ; tadyathā- pippalī, kṣāraḥ, lavaṇamiti||15|| | ||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 218: | Line 233: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
pippalyō hi kaṭukāḥ satyō madhuravipākā gurvyōnātyarthaṁ snigdhōṣṇāḥ praklēdinyō bhēṣajābhimatāścatāḥ [1] sadyaḥ; śubhāśubhakāriṇyō bhavanti; āpātabhadrāḥ, prayōgasamasādguṇyāt; dōṣasañcayānubandhāḥ;- satatamupayujyamānā hi gurupraklēditvācchlēṣmāṇamutklēśayanti, auṣṇyāt pittaṁ, na ca vātapraśamanāyōpakalpantē'lpasnēhōṣṇabhāvāt; yōgavāhinyastu khalu bhavanti; tasmāt pippalīrnātyupayuñjīta||16|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 228: | Line 243: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
kṣāraḥ punarauṣṇyataikṣṇayalāghavōpapannaḥ klēdayatyādau paścādviśōṣayati [1] , sa pacanadahanabhēdanārthamupayujyatē; sō'tiprayujyamānaḥ kēśākṣihr̥dayapuṁstvōpaghātakaraḥ sampadyatē| | |||
yē hyēnaṁ grāmanagaranigamajanapadāḥ satatamupayuñjatē ta āndhyaṣāṇḍhyakhālityapālityabhājō hr̥dayāpakartinaśca bhavanti, tadyathā- prācyāścīnāśca; tasmāt kṣāraṁ nātyupayuñjīta||17|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 237: | Line 253: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
lavaṇaṁ punarauṣṇyataikṣṇyōpapannam, anatiguru, anatisnigdham, upaklēdi, visraṁsanasamartham, annadravyarucikaram, āpātabhadraṁ prayōgasamasādguṇyāt, dōṣasañcayānubandhaṁ, tadrōcanapācanōpaklēdanavisraṁsanārthamupayujyatē| | |||
tadatyarthamupayujyamānaṁ glāniśaithilyadaurbalyābhinirvr̥ttikaraṁ śarīrasya bhavati| | |||
yē hyēnadgrāmanagaranigamajanapadāḥ satatamupayuñjatē, tē bhūyiṣṭhaṁ glāsnavaḥ śithilamāṁsaśōṇitā apariklēśasahāśca bhavanti| | |||
tadyathā- bāhlīkasaurāṣṭrikasaindhavasauvīrakāḥ; tē hi payasā'pi saha lavaṇamaśnanti| | |||
yē'pīha bhūmēratyūṣarā dēśāstēṣvōṣadhivīrudvanaspativānaspatyā na jāyantē'lpatējasō vā bhavanti, lavaṇōpahatatvāt| | |||
tasmāllavaṇaṁ nātyupayuñjīta| | |||
yē hyatilavaṇasātmyāḥ puruṣāstēṣāmapi khālityapālityāni valayaścākālē bhavanti||18|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 247: | Line 270: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tasmāttēṣāṁ tatsātmyataḥ kramēṇāpagamanaṁ śrēyaḥ| | |||
sātmyamapi hi kramēṇōpanivartyamānamadōṣamalpadōṣaṁ vā bhavati||19|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 258: | Line 283: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
sātmyaṁ nāma tad yadātmanyupaśētē; sātmyārthō hyupaśayārthaḥ| | |||
tattrividhaṁ pravarāvaramadhyavibhāgēna; saptavidhaṁ tu rasaikaikatvēna sarvarasōpayōgācca| | |||
tatra sarvarasaṁ pravaram, avaramēkarasaṁ, madhyaṁ tu pravarāvaramadhyastham| | |||
tatrāvaramadhyābhyāṁ sātmyābhyāṁ kramēṇaiva pravaramupapādayēt sātmyam| | |||
sarvarasamapi ca sātmyamupapannaḥ [1] prakr̥tyādyupayōktraṣṭamāni sarvāṇyāhāravidhiviśēṣāyatanānyabhisamīkṣya hitamēvānurudhyēta||20|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 269: | Line 298: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tatra | tatra khalvimānyaṣṭāvāhāravidhiviśēṣāyatanāni bhavanti; tadyathā- prakr̥tikaraṇasaṁyōgarāśidēśakālōpayōgasaṁsthōpayōktraṣṭamāni (bhavanti)||21|| | ||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 354: | Line 383: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
ēṣāṁ viśēṣāḥ śubhāśubhaphalāḥ parasparōpakārakā bhavanti; tān bubhutsēta, buddhvā ca hitēpsurēva syāt; naca mōhāt pramādādvā priyamahitamasukhōdarkamupasēvyamāhārajātamanyadvā kiñcit||23|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 365: | Line 394: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tatrēdamāhāravidhividhānamarōgāṇāmāturāṇāṁ cāpi kēṣāñcit kālē prakr̥tyaiva hitatamaṁ bhuñjānānāṁ bhavati- uṣṇaṁ, snigdhaṁ, mātrāvat, jīrṇē vīryāviruddham, iṣṭē dēśē, iṣṭasarvōpakaraṇaṁ, nātidrutaṁ, nātivilambitam, ajalpan, ahasan, tanmanā bhuñjīta, ātmānamabhisamīkṣya samyak||24|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 374: | Line 403: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tasya | tasya sādguṇyamupadēkṣyāmaḥ- uṣṇamaśnīyāt; uṣṇaṁ hi bhujyamānaṁ svadatē, bhuktaṁ cāgnimaudaryamudīrayati, kṣipraṁ jarāṁ gacchati, vātamanulōmayati, ślēṣmāṇaṁ ca parihrāsasayati [1] ; tasmāduṣṇamaśnīyāt (1)|25| | ||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 383: | Line 412: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
snigdhamaśnīyāt; snigdhaṁ hi bhujyamānaṁ svadatē, bhuktaṁ cānudīrṇamagnimudīrayati [2] , kṣipraṁ jarāṁ gacchati, vātamanulōmayati, śarīramupacinōti, dr̥ḍhīkarōtīndriyāṇi, balābhivr̥ddhimupajanayati, varṇaprasādaṁ cābhinirvartayati; tasmāt snigdhamaśnīyāt (2)|25| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 392: | Line 421: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
mātrāvadaśnīyāt; mātrāvaddhi bhuktaṁ vātapittakaphānapīḍayadāyurēva vivardhayati kēvalaṁ, sukhaṁ gudamanuparyēti, na cōṣmāṇamupahanti, avyathaṁ ca paripākamēti; tasmānmātrāvadaśnīyāt (3)|25| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 401: | Line 430: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
jīrṇē'śnīyāt; ajīrṇē hi bhuñjānasyābhyavahr̥tamāhārajātaṁ pūrvasyāhārasya rasamapariṇatamuttarēṇāhārarasēnōpasr̥jat sarvān dōṣān prakōpayatyāśu, jīrṇē tu bhuñjānasya svasthānasthēṣu dōṣēṣvagnau cōdīrṇē jātāyāṁ ca bubhukṣāyāṁ vivr̥tēṣu ca srōtasāṁ mukhēṣu viśuddhē cōdgārē hr̥dayē viśuddhē vātānulōmyē visr̥ṣṭēṣu ca vātamūtrapurīṣavēgēṣvabhyavahr̥tamāhārajātaṁ sarvaśarīradhātūnapradūṣayadāyurēvābhivardhayati kēvalaṁ; tasmājjīrṇē'śnīyāt (4)|25| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 410: | Line 439: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
vīryāviruddhamaśnīyāt; aviruddhavīryamaśnan hi viruddhavīryāhārajairvikārairnōpasr̥jyatē; tasmādvīryāviruddhamaśnīyāt (5)|25| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 419: | Line 448: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
iṣṭē dēśē iṣṭasarvōpakaraṇaṁ cāśnīyāt; iṣṭē hi dēśē bhuñjānō nāniṣṭadēśajairmanōvighātakarairbhāvairmanōvighātaṁ prāpnōti, tathaivēṣṭaiḥ sarvōpakaraṇaiḥ; tasmādiṣṭē dēśē tathēṣṭasarvōpakaraṇaṁ cāśnīyāt (6)|25| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 428: | Line 458: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
nātidrutamaśnīyāt; atidrutaṁ hi bhuñjānasyōtsnēhanamavasādanaṁ bhōjanasyāpratiṣṭhānaṁ ca, bhōjyadōṣasādgaṇyōpalabdhiśca na niyatā; tasmānnātidrutamaśnīyāt (7)|25| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 437: | Line 467: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
nātivilambitamaśnīyāt; ativilambitaṁ hi bhuñjānō na tr̥ptimadhigacchati, bahu bhuṅktē, śītībhavatyāhārajātaṁ, viṣamaṁ [3] ca pacyatē; tasmānnātivilambitamaśnīyāt (8)|25| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 446: | Line 477: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
ajalpannahasan | |||
ajalpannahasan tanmanā bhuñjīta; jalpatō hasatō'nyamanasō vā bhuñjānasya ta ēva hi dōṣā bhavanti, ya ēvātidrutamaśnataḥ; tasmādajalpannahasaṁstanmanā bhuñjīta (9)|25| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 455: | Line 487: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
ātmānamabhisamīkṣya bhuñjīta samyak; idaṁ mamōpaśētē idaṁ nōpaśēta ityēvaṁ viditaṁ hyasyātmana ātmasātmyaṁ bhavati; tasmādātmānamabhisamīkṣya bhuñjīta samyagiti||25|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 469: | Line 501: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
bhavati cātra- | |||
rasān dravyāṇi dōṣāṁśca vikārāṁśca prabhāvataḥ| | |||
vēda yō dēśakālau ca śarīraṁ ca sa [1] nō bhiṣak||26|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||
| Line 486: | Line 520: | ||
<div class="mw-collapsible-content"> | <div class="mw-collapsible-content"> | ||
tatra | tatra ślōkau- | ||
vimānārthō rasadravyadōṣarōgāḥ prabhāvataḥ| | |||
dravyāṇi nātisēvyāni trividhaṁ sātmyamēva ca||27|| | |||
āhārāyatanānyaṣṭau bhōjyasādguṇyamēva ca| | |||
vimānē rasasaṅkhyātē sarvamētat prakāśitam||28|| | |||
</div></div> | </div></div> | ||